Kanada parlaméntidiki 2-qétimliq guwahliq bérish yighinida Uyghurlargha munasiwetlik muhim mesililer muzakire qilindi

Kanada awam palatasining xelq'ara kishilik hoquq komitétida ötküzülgen Uyghurlarning weziyiti heqqide guwahliq bérish yighinida gérmaniyelik Uyghurshunas adri'an zénz ependi bilen kanada kishilik hoquqni közitish teshkilatining diréktori farida déif xanim guwahliq bermekte. 2018-Yili 18-öktebir.

18-Öktebir peyshenbe küni kanada awam palatasining xelq'ara kishilik hoquq komitétida ötküzülgen guwahliq bérish yighinida, xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati kanada shöbisi bashliqi feride diyef xanim we gérmaniyelik tetqiqatchi adriyan zénz ependiler guwahliq berdi.

Feride déyif xanim guwahliq sözide, kishilik hoquqni közitish teshkilatining Uyghur élidiki weziyet heqqide élan qilghan eng yéngi doklatigha asasen, xitay hökümitining rayondiki Uyghurlarning kishilik hoquqini éghir derijide depsende qilish bilen birge, zor kölemde lagérlarni qurush arqiliq Uyghurlar we bashqa musulman xelqlerni keng kölemde tutqun qilghanliqini bildürdi. U kishilik hoquqni közitish teshkilati ziyaret qilghan shahitlardin igiligen melumatlardin misal bérip turup, Uyghur élidiki bu lagérlarda ten jazasi yolgha qoyuluwatqanliqini, lagérgha ep kétilmigenlerningmu etigendin axshamghiche türlük léksiyelerge, bayraq chiqirish murasimlirigha mejburiy qatnashturuluwatqanliqini bildürdi. Feride xanim guwahliq sözide lagér tüzümi seweblik ata-aniliridin mejburiy ayriwétilip, yighiwélin'ghan Uyghur baliliri uchrawatqan éghir tragédiye üstidimu mexsus toxtilip ötkendin kéyin “Kishilik hoquqni közitish teshkilatimiz xitayda nechche on yildin béri Uyghur élide hazir yüz bériwatqandek bundaq éghir we keng kölemlik kishilik hoquq depsendichilikini körüp baqmighan idi” dédi.

Gérmaniyelik tetqiqatchi adriyan zénz ependimu özining guwahliq sözide, yéqinqi bir qanche heptidin buyan xitay hökümitining özining teshwiqat apparatliri arqiliq Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan lagérlarni aqlash herikiti bashlap, bu heqtiki teshwiqat programmilirini köplep tarqitiwatqanliqini éytti. U, xitayning merkizi xelq téléwiziye istansisida körsitilgen bu teshwiqat programmilirining aldin sehnileshtürülgenlikini, programmilarda sözlitilgenlerning éghizidin chiqiwatqan gep bilen beden herikitidiki zitliqning bu kishilerning shundaq sözleshke mejburlan'ghanliqini, déyilgen sözlerning aldin yadlitilghanliqidek pakitlarning éniq körünüp turidighanliqini éytti.

18-Öktebir küni échilghan guwahliq bérish yighini kanada parlaménti awam palatasining xelq'ara kishilik hoquq töwen komitéti teripidin échilghan ikkinchi qétimliq guwahliq bérish yighini bolup, buning birinchi nöwetliki 2‏-öktebir küni échilghan idi. Bu yighinda kanadadiki Uyghur pa'aliyetchi, d u q ning k'ochmenler komititining re'isi memet toxti ependi Uyghurlarning weziyiti heqqide guwahliq bergen idi. Memet toxti ependining bildürüshiche, kanada awam palatasining xelq'ara kishilik hoquq komitéti 23-öktebir seyshenbe küni we 25-öktebir peyshenbe künliri yene Uyghurlar heqqidiki 3- we 4-nöwetlik ispat bérish yighinlirini ötküzidiken. Guwahliq bérish yighinliri ayaghlashqandin kéyin mezkur komitét hökümetke bir heriket pilani tüzep yollaydiken.

Memet toxti ependining bildürüshiche, hazir kanada parlaméntigha yolliniwatqan bu telepler arisida xitay hökümitini ochuq-ashkara tenqid qilish we buninggha qarshi tedbir élish bilen birge, chet'ellerde xitay pasporti bilen yaki pasportsiz qalghan Uyghurlarni kanadagha orunlashturush mesilisimu otturigha qoyuluwatqan jiddiy mesililerning biridur. Derweqe, kishilik hoquqni közitish teshkilatining kanada shöbisi bashliqi feride xanim guwahliq bérish yighinidiki sözidimu kanada hökümiti we bashqa démokratik hökümetlerge xitay hökümitini lagérlar mesiliside ochuq-ashkara we qattiq tenqidlesh, Uyghur élidiki bu qattiq zerbe bérish siyasetliride rol oynawatqan chén chüen'go bashliq hökümet emeldarlirigha jaza tedbiri élan qilish, tijaret cheklimiliri arqiliq nazaret üchün ishlitiliwatqan téxnikilarni xitaygha sétishni cheklesh, xitayning kanadadiki Uyghur jama'itige séliwatqan tehditi üstidin tekshürüsh élip bérish, kanadada panahliq tiligen Uyghurlarning dawasini körüshni tézlitish we Uyghurlarni mejburiy qayturushtin saqlinish qatarliqlarni tekliplerni qoyghan.

Adriyan zénz ependi bolsa, Uyghur élidiki éghir weziyetke qarita kanada hökümitini Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan lagér tüzümini tonush we uni ochuq-ashkara tenqid qilish, herqaysi döletler ortaq bayanat élan qilish, bu mesilide xitay bilen yeng ichi diplomatiyesi qilmasliq, herqandaq Uyghurni kanadadin chiqiriwetmesliktin ibaret 3 teklipni otturigha qoyghan.

Memet toxti ependining bildürüshiche, ular nöwette kanadadiki kishilik hoquqni közitish teshkilati we bashqa kishilik hoquq teshkilatliri we shundaqla kanada parlaméntining qollishi bilen kanada hökümitidin se'udi erebistan hem türkiye qatarliq döletlerde qolida xitay pasporti bilen turuwatqan we pasportining waqti ötüp kétishke az qalghan yaki ötüp ketken 3000-4000 etrapida Uyghurni kanadagha orunlashturushni telep qilmaqta iken. Dunya Uyghur qurultiyining orunlashturushigha asasen, kanadadiki Uyghur pa'aliyetchilerdin qéyum mesimof ependi 11-ayning 11-küni mexsus türkiyege bérip yuqiriqidek qéyin ehwalda turuwatqan Uyghurlarni tizimlap kanada hökümitige yollaydiken. Biraq, memet toxti ependi sözide bu ishning melum bir jeryan kétidighan bir ishliqini alahide eskertish bilen birge yene, bu ishning pütünley heqsiz élip bérilidighanliqini, türkiyediki tizimlatquchilarning herqandaq pitne-pasatlargha ishinip, pursetpereslerge pul bermesliki kéreklikini alahide eskertip ötti.

Chet'ellerdiki Uyghur közetküchilerning éytishiche, xitay hökümiti chet'ellerde xitay pasporti bilen turuwatqan Uyghurlarning pasportini uzartip bérishni ret qilish arqiliq we bir ottura sherq döletliri bilen til biriktürüp Uyghurlarni körgen yerde tutqun qilip ularni xitaygha qayturup kétishke urunuwatqan bir peytte, herqaysi démokratik ellerdin Uyghurlar üchün alahide bir pilan yolgha qoyushni telep qilish we Uyghurlarni bixeter döletlerge yötkesh nöwettiki eng jiddiy wezipilerning biri iken.