Shiwétsiye tashqi ishlar ministirliqi xitaydiki kishilik hoquq toghrisida doklat élan qildi

Shiwétsiye tashqi ishlar ministirliqining asiya bölümi élan qilghan 2013-yilliq asiya qit'esidiki döletlerning kishilik hoquqi toghrisidiki doklatta, asiya qit'esidiki döletlerning kishilik hoquq mesililiri ayrim-ayrim emeliy pakitlar bilen otturigha qoyulghan bolup, buning ichide xitaygha alaqidar 25 betlik bir doklat hazirlan'ghan, mezkur doklatta sherqiy türkistan, tibetler toghrisida asasliq toxtalghan.

Doklatning xitaygha alaqidar qismida mundaq déyilgen:
“Xitay bolsa erkin saylam bolmighan, siyasiy qarashtiki partiyilerning bolushigha yol qoymaydighan bir partiyilik dölet.

Xitay qanunida köz qarash erkinliki, pikir qilish erkinliki, metbu'at erkinliki, yighilish erkinliki, namayish qilish erkinliki we diniy erkinliklerge yolgha qoyulidu déyilgen bolsimu, emeliyette bu erkinlikler oxshimighan derijide cheklimige uchraydu. Xitay hökümiti, xitay kommunistik partiyisining hoquqini monopol qiliwélishigha qarshi bolghan kishilik hoquqni we démokratiyini teshwiq qilghuchi shexs we teshkilatlarni qattiq basturidu. Az sanliq milletler guruppisigha tewe bolghan kishilerni, bolupmu sherqiy türkistanliq we tibet xelqini téximu qattiq basturulidu. Sherqiy türkistan we tibet xelqining xitaygha qarshi bolghan köz qarishi yaki öz milliy medeniyet kimlikini ipadilishi bölgünchilik dep qarilip ular xitay hökümiti teripidin qattiq basturulmaqta.

Pikir erkinliki bilen diniy erkinlik sherqiy türkistan bilen tibette alahide cheklinidu. Uyghur xelqining tinch halda islam dinigha étiqad qilishi, Uyghur medeniyiti, siyasiy köz qarishini ipadilishi xitay hökümiti teripidin “Üch xil küchler” dep qarilip ulargha alahide qattiq jazalarni béridu. Bu xil haletler 2013-yili téximu éghirlashti.

Chet'eldiki bezi teshkilatlar teminligen éniqsiz melumatlarda, 2013-yili marttin dékabirghiche bolghan ariliqta sherqiy türkistanda xitay hökümiti bilen Uyghurlar arisidiki toqunushta ölgen adem sani 200 kishige yetti dep körsitilgen. Resmiy metbu'atlarda élan qilghan uchurlarda 100 kishi ölgen déyilgen.”

Shiwétsiye tashqi ishlar ministirliqining 2013-yilliq kishilik hoquq mesilisi toghrisida teyyarlighan xitaygha alaqidar doklatida sherqiy türkistan mesilisige keng yer bérilishi shiwétsiyede yashawatqan Uyghurlarning diqqitini chekti. Biz bu munasiwet bilen dunya Uyghur qurultiyining shiwétsiyede turushluq bayanatchisi dilshat rishitni ziyaret qilduq.

U, shiwétsiye tashqi ishlar ministirliqining 2013-yilliq kishilik hoquq mesiliside chiqarghan doklatida sherqiy türkistan mesilisige kengri yer bérilgenliki toghrisida sorighan so'alimizgha qarita öz köz qarishini mundaq bayan qildi:
“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqining 5 yilliqi yétip kélish harpisida, shiwétsiye tashqi ishlar ministirliqining kishilik hoquq toghrisida élan qilghan doklatida Uyghur mesilisini alahide tilgha élishning özi, xitay hökümitining bügünki künde sherqiy türkistanda millitimizge yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq we kemsitish siyasitining qanchilik éghir derijide ikenlikini körsitip béridu, bolupmu gherb ellirining bu ehwallarni közitip kéliwatqanliqini hemde delil-ispat bilen dunyagha élan qilishini Uyghur mesilisining dunya siyasiy sehnisige chiqishqa bashlighanliqi dep qarsaq bolidu. Shiwétsiye hökümitining 5-iyulning 5 yilliq harpisida bu doklatni élan qilinishi alahide ehmiyetke ige.”

Ziyaret jeryanida, “Shiwétsiye hökümiti xitay bolghan diplomatiye munasiwetliri jeryanida bu doklattiki mezmunlarni tekitlemdu?” dégen so'alimizgha qarita dilshat rishit mundaq jawab berdi:
“Elwette, shiwétsiye hökümiti xitayning ichki ehwalini yéqindin közitip kéliwatqan bir dölet. Shiwétsiyening xitay hökümiti bilen tijaret we bashqa sahelerde alaqiliri bar, shundaq bolghachqa xitay hökümitining bésimigha qarimastin bundaq doklatni élan qilishi we doklatta Uyghur mesilisigimu kengri yer bérishi xitay üchün bir diplomatiye bésimi.”