Kishilik hoquq teshkilatliri amérika hökümitini Uyghur mesiliside keskin bolushqa chaqirdi

Kishilik hoquq teshkilatliri amérika-xitay kishilik hoquq di'alogining menilik ötküzülüshini, di'alogda amérika wekiller ömikining Uyghur mesilisini keskin otturigha qoyup, bir netije hasil qilishini ümid qildi.

Amérika bilen xitay 30, 31-iyul künliri xitayning künming shehiride kishilik hoquq di'alogi ötküzidu. Amérika dölet ishlar ministirliqi ötken jüme küni élan qilghan bayanatida, az sanliq milletler mesilisi, diniy erkinlik, emgek hoquqini öz ichige alghan bir qatar mesililerni muzakire qilidighanliqini bildürgen.

18-Nöwetlik amérika-xitay kishilik hoquq di'alogi ötküzüsh 10 we 11-iyul künliri washin'gtonda ötküzülgen amérika-xitay istratégiye we iqtisad di'alogida qarar qilin'ghan.

Di'alog harpisida gérmaniye xeter astidiki millet we xelqler teshkilati di'alogni qollaydighanliqini bildürüp, biraq di'alogning resmiyet xaraktérlik bolup qalmasliqini, uning ünümige qarap dawamlashturush yaki dawamlashturmasliqqa qarar qilishni telep qildi.

Amérika bilen xitay kishilik hoquq di'alogi élip bériwatqan'gha 20 yil bolup qalghan bolsimu, biraq di'alogning ünümi kishilik hoquq teshkilatlirini ümidsizlendürüp kelgen.

Kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, di'alog xitay kishilik hoquq xatirisige héchqandaq özgirish élip kelmigen.

Xeter astidiki milletler we xelqler teshkilatining asiya ishlirigha mes'ul xadimi ulrix déli'us, di'alogning meqsiti söhbet ötküzüsh emes, kishilik hoquqni yaxshilash bolushi kérek, dep körsetti.

Ulrix déli'us: elwette, az sanliq milletler ehwalini, bolupmu Uyghurlarning ehwalini otturigha qoyush yaxshi pikir. Biraq resmiy söhbet küntertipning qandaq bolidighanliqi, amérika wekillirining bu mesililerni qandaq rewishte otturigha qoyidighanliqi izchil bir mesile bolup keldi. Az sanliq milletler mesilisi amérika hökümiti köngül bölidighan asasliq mesile ikenliki bizge mejhul. Kishilik hoquq di'alogini shertlik dawamlashturushning özi bezi so'allarni peyda qilidu. Eger siz ötken 10 yilliq di'alogtiki pakitlarni mulahize qilsingiz, éhtimal héchqandaq ünümi bolmighanliqini hés qilisiz.

Di'alogning netijilik bolushidiki muhim amillarning biri, uning meqsiti kishilik hoquq heqqide öz ara pikri almashturush bolup qalmasliqi, belki kishilik hoquqni yaxshilash bolushi kérek. Eger siz ehwalni mulahize qilsingiz, di'alog ötküzülgen bolsimu, biraq kishilik hoquq ehwalida héchqandaq özgirish bolmighanliqini bayqaysiz. Siz kishilik hoquq ehwalida özgirish bolmisa, di'alogni toxtitishingiz kérek. Bolmisa, söhbitingizning héchqandaq ünümi bolmaydu, dep körsetti.

Lékin, amérika dölet ishlar ministirliqi bayanatchisi jéyn psaki ötken jüme küni élan qilghan bayanatida mundaq dégen: kishilik hoquqni algha sürüsh amérika tashqi siyasitidiki achquchluq mesile. Bu xitaygha qaratqan siyasitimizni öz ichige alidu. Biz mezkur mesile üstide xitay bilen semimiy we chongqur muzakire élip bérishni qet'iy dawamlashturimiz.

Uning bildürüshiche, bu qétim künmingda ötküzülidighan ikki terep qanun bilen idare qilish, diniy erkinlik, ipade erkinliki, emgek hoquqi, az sanliq milletler mesilisi we bashqa kishilik hoquq mesililirini muzakire qilidiken.

Kishilik hoquq teshkilatliri amérika-xitay kishilik hoquq di'alogini qollisimu, biraq xitayning kishilik hoquqni bashqa mesililerdin ayrip qarishi ularni bi'aram qilip kelgen.

Xeter astidiki milletler we xelqler teshkilatidiki ulrix déli'us, gherb ellirining kishilik hoquq bilen bashqa mesililerni birleshtürüp qarishi kéreklikini bildürdi.

U mundaq dédi: biz bu mesilide yawropa ittipaqi bilenmu oxshash weziyetke duch kelduq. Ular kishilik hoquqni bashqa mesililerdin ayrip qaridi. Bu epsuslinarliq heriket. Biz buni qattiq tenqid qilip kelduq. Chünki bu, bizde amérika we yawropa ittipaqi xitay bilen bolghan eng muhim di'alogida kishilik hoquqni otturigha qoyushqa köngül bölmeydu, dégen tesirat peyda qilghan. Ular xitay bilen ayrim kishilik hoquq di'alogi qurup, bezi kishilik hoquq teshkilatliri, amérika jama'et pikri we gherb axbaratning endishilirini otturigha qoyup keldi. Lékin bu emeliy chare emes. Biz choqum kishilik hoquq mesilisini bashqa muhim di'aloglar bilen birleshtürüshimiz kérek.

Déli'us ependining qarishiche, xitay hökümitini kishilik hoquq mesiliside yol qoyushqa mejburlashning eng ünümlük yoli, uninggha qattiq bésim ishlitishtur. Uninggha bir-ikki yilliq möhlet bérip, bu möhlet ichide kishilik hoquq xatirisini yaxshilimisa, di'alogni toxtitidighanliqini bildürüsh.

Bu nöwetlik amérika-xitay kishilik hoquq di'alogi Uyghur élide weziyet keskinliship, xitay hökümiti basturushni kücheytken, pichan nahiyesining lükchün, xotenning xan'ériq yézilirida qanliq weqeler yüz bérip, nurghun adem ölgen bir mezgilde échilidu. Xitay hökümiti lükchün weqeside 35 adem ölgenlikini élan qilghan. Xoten xan'ériq weqeside xitay amanliq küchlirining Uyghur namayishchilargha oq chiqirip, nurghun ademni étip öltürgenliki ilgiri sürülgen. D u q xelq'ara jem'iyetning Uyghur élide tekshürüsh élip bérip, yuqiriqi qanliq toqunushlarning heqiqiy ehwalini éniqlap chiqishni telep qilghan.

D u q yene, amérikining xitay bilen ötküzgen kishilik hoquq di'alogida diniy mehbuslar mesilisini, “5-Iyul weqesi” de ghayib bolghan Uyghurlarning iz dérikini qilishni telep qilip kelgen. Amérika hökümiti 10 we 11-iyul künliri ötküzülgen amérika-xitay istratégiye- iqtisad di'alogida, xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisidin endishe qiliwatqanliqini bildürgen idi.

Dél'i'us ependi, Uyghur élide yéqinda yüz bergen qanliq toqunushlar heqqide toxtilip, xitay hökümitining bu weqelerdiki ré'aksiyisini tenqid qildi.

U: bizning qarishimizche zorawanliq dawamlishiwatidu. Bu weqeler shexslerning indiwidu'al zorawanliq herikiti bolup, térrorchilarning yaki herqandaq bir guruhning teshkillik herikiti emes. Qisqisi, bu ümidsizlen'gen shexslerning indiwidu'al herikiti, xalas. Bu Uyghur mesilisining yenila intayin muhim mesile ikenliki, sherqi türkistan mesilisini hel qilishning héchqandaq charisi tépilmighanliqini körsitidu. Biz xitay hökümitining bixeterlik tedbirliri tayinish mesile hel qilmaqchi bolghanliqini tenqid qilduq. Uyghur xelqige téximu qattiq bésim ishlitish, xususen herbiy bésimgha, saqchining bésimigha, bixeterlik bésimigha tayinish toqunushni téximu ulghaytidu. Xitay xelq jumhuriyitining siyasitige bolghan ümidsizlikni kücheytidu. Epsuslinarliqi, bu sherqiy türkistan mesilisini tinch hel qilishqa buzghunchiliq qilidu, dep körsetti.