Gérmaniye-xitay kishilik hoquq di'alogida konkrét mesililer otturigha qoyulghan

Gérmaniye-xitay kishilik hoquq di'alogida Uyghur öktichi ziyaliy ilham toxti mesilisini öz ichige alghan kishilik hoquqqa xilap konkrét délolar otturigha qoyulghan. Ikki terepning di'alogidiki pikir ixtilapi seyshenbe küni gérmaniye tashqi ishlar ministirliqida ötküzgen axbarat yighinida ipadilendi.

Gérmaniye bash söhbet wekili, gérmaniye hökümitining kishilik hoquq komissari barbél koflér xanim axbarat yighinida, xitayda puqralarning axbarat erkinliki we qanuni bixeterliki yéterlik emeslikini, hökümet az sanliq milletler we diniy guruhlarni basturup kéliwatqanliqi, qopal qanun- qa'idiler bilen ammiwi guruhlargha taqabil turuwatqanliqini tekitligen.

Lékin koflérning sözi xitay söhbet wekili li jünxu'aning qattiq ghezipini keltürgen. U axbarat yighinida koflérning sözini bölüwétip, uning “Derexni körüp, ormanni körmeywatqanliqi”ni ilgiri sürgen.

Gérmaniye axbarat wasitilirining xewer qilishiche, li junxu'a gérmaniyening konkrét hadisilerge ésiliwalmasliqi, omumiy weziyetning tereqqiyatigha ijabiy qarishini telep qilghan.

Lékin barbél koflér, “Konkrét hadisiler omumiy weziyetning ixchamlashqan körünüshi” ikenlikini körsitip, xitay omumiy weziyitide ijabiy tereqqiyat bar, dep qarimaydighanliqini, yéqinqi yillardin buyan xitay kishilik hoquq weziyiti nacharliship, ammiwi guruhlar basturulghanliqi, kishilik hoquq adwokatlirining türmilerge solan'ghanliqini tekitligen.

Bezi kishilik hoquq teshkilatlirining bildürüshiche, bu nöwetlik di'alogning hawasi gérmaniyening pozitsiyiside bezi özgirishlerning bolghanliqini ipadileydu. Gérmaniye kishilik hoquq teshkilati‏- “Xeter astidiki xelqler jem'iyiti”ning asiya ishliri diréktori ulrix déli'us, bu ehwalni gérmaniye hökümitining pozitsiyisini “Ijabiy özgirish” dep körsetti.

Déli'us: “Méning tesiratim, omumiy jehettin alghanda gérmaniye hökümitining xitaydiki kishilik hoquq buzghunchiliqi, kishilik hoquq weziyitige bolghan pozitsiyisi we tonushida zor özgirish bolghan. Burun hökümitimiz bizge sebre qilishimiz kéreklikini, weziyetning asta-asta özgiridighanliqini, bizning bir-ikki yilda zor özgirish bolushini kütmeslikimizni, buning uzun musape ikenliki, hazir biz bu musapining bashlan'ghuchida turuwatqanliqimiz, bizning kelgüsige nezer sélishimizni éytip kelgen idi” deydu.

Ulrix dél'i'usning qarishiche, gérmaniye hökümitining pozitsiyisidiki bu ijabiy özgirish xitayning ré'alliqigha uyghun kélidu. U mundaq dédi: “Axiri, nurghun amillarni, adwokatlarning weziyiti, ammiwi guruhlar, az sanliq millet rayonlirining omumiy ehwali, qisqisi biz uzun bir tizimlik turghuzalaymiz, mana shularni analiz qilish arqiliq bu nuqtigha keldi. Bizning tesiratimiz, ularning pozitsiyisi özgerdi. Mana bu ijabiy tereqqiyat. Chünki, héch bolmisa ular burunqidin téximu ré'alni bolidu.”

Gérmaniye bilen xitayning 7 we 8-noyabir künliridiki bérlinda ötküzgen bu kishilik hoquq söhbiti ularning 14‏-nöwetlik di'alogidur. Di'alog 1999‏-yili sabiq gérmaniye bash ministiri shrödür dewride bashlan'ghan bolup, kéyinki waqitlarda bezi kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrighan. Ular di'alogning resmiyet xaraktérlik söhbetke aylinip qélip, héchqandaq emeliy ünümi qalmighanliqini ilgiri sürüp kelgen idi. Biraq, gérmaniyede turushluq Uyghur pa'aliyetchi, “Ilham toxtini qollash guruppi'isi”ning rehbiri enwerjan ependi, di'alogning dawamlashturulushini, emma uning melum shertlerge baghlinishi kéreklikini bildürdi.

Enwerjan mundaq deydu: “Uyghurlar nuqtisidin toghra bolghini bundaq di'aloglarning dawam étishidur. Chünki, di'alogni toxtitip qoyush arqiliq héchqandaq bir netijige érishish mumkin bolmaydu. Herqandaq bir terep bilen bolsa bolsun, di'alog yoli ochuq bolushi kérek. Emma bu di'alog yoli ‛biz qarshi terepning qilghan hemme nersisige maqul deymiz we yaki biz bu mesililerni otturigha qoymaymiz‚ dégen shekilde emes, shu di'alog yoli bilen mesililerni nuqtiliq shert sheklide otturigha qoyup, ‛eger bu nerside mundaq qilmaydighan bolsang, biz öz ara shériklikni, öz ara birge ishleshni dawamlashturmasliqimiz mumkin‚ dégen shekilde qattiqraq bésim ishletse paydiliq bolidu, dep oylaymen.”

Enwerjan ependining körsitishiche, shi jinpingning qattiq qol siyasiti gérmaniye hökümitini kishilik hoquq di'alogidiki pozitsiyisini özgertishke mejbur qilghan bolushi mumkin.

Enwerjan: “Gérmaniye hökümitining buda xitay bilen élip barghan bu söhbitini köprek shi jinpingning öz grazhdanlirining erkinliki saheside tutqan nahayiti qattiq qol we diktatoriliq siyasitige jawab, dep qaraymen. Buning misali mesilen, xongkongda dawam qiliwatidu naraziliqlar. Xitayning öz ichide adwokatlarni qolgha éliwatidu. Alahide éytqanda bizning Uyghur xelqige qaritilghan qattiq qolluq siyasitini yéngi atalmish térrorgha qarshi qanun-tedbirler, dégen bahaniler bilen élip bériwatidu. Mesilen, ilham toxti mesilisi. Ilham toxtini ömürlük késiwetti. Démekki, yéngi rehberning bundaq qattiq qol siyasiti netijiside, gérmaniye hökümitimu buninggha emdi chidap bolmaydighan derijige kelgenlikini hés qilghan bolsa kérekki, bu mesilini qattiq prinsipal mesile qilip otturigha qoyghan démekchi men” dédi.

Gérmaniye-xitay kishilik hoquq di'alogida nurghun ixtilap tughulghan bolsimu, emma ikki terep dawamliq söhbet ötküzüsh mesiliside ortaq pikir hasil qilghan. Di'alogning 1‏-küni barbél koflér xitay söhbet wekilini özining saylam rayoni-bawariye shtatidiki tra'unstéyn türmisini we mezkur rayondiki bir chet'ellik musapirlar lagérini ziyaret qildurghan. Axbarat yighinida xitay wekili li junxu'a, 15‏-nöwetlik gérmaniye-xitay kishilik hoquq di'alogini kéler yili xitayda ötküzüshni teklip qilghan.