Dolqun eysa frankfurttiki metbu'at yighinida Uyghurlar mesilisini anglatti

7-Séntebir gérmaniyening frankfurt shehiride “Xitay démokratik döletlerning hemrahimu?-iqtisadiy küch we insan heqliri depsendichiliki” namliq metbu'at yighini ötküzüldi. Yighinni bash shtabi gérmaniyening frankfurt shehiride bolghan xelq'ara insan heqliri teshkilati orunlashturdi.

Gérman kishilik hoquq teshkilatliri, Uyghurlar, falüngungchilar, tibetlikler we jenubiy mongghuliye wekilliri qatnashqan bu yighin'gha Uyghurlargha wakaliten d u q bash katipi, wakaletsiz milletler teshkilatining mu'awin re'isi dolqun eysa ependimu teklipke bina'en ishtirak qildi.

“Xitay démokratik döletlerning hemrahimu?-iqtisadiy küch we insan heqliri depsendichiliki” namliq bu metbu'at yighinining chaqiriqnamisida munular tilgha élindi:
“Dunya soda teshkilatigha eza bolup kirgen xitay döliti yawropadiki hemralirini hetta amérika pirizdénti trumpni radikalliqta eyibleshke dewet qilmaqta. Xitayning özi bolsa dunyadiki 1-derijilik kishilik hoquqni depsende qilghuchi, shundaqla bashqa döletlerdiki kishilik hoquq tajawuzchiliqi jinayitining jawabkarliqini üstige élishi kérek bolghan dölettur. Xitay shimaliy koréye we zimbabüwige oxshashla ölüm jazasini dawamliq ijra qiliwatqan bir memliket. Xitaydiki herqandaq shekildiki kishilik hoquqni boghquchi heriketler xitay xelq jumhuriyitining sistémiliq halda yolgha qoyuwatqan siyasetliridin küch almaqta. Bu, kishilik hoquq ziyankeshlikige uchrighan barliq xelqni öz ichige alidu, bolupmu tibetler, Uyghurlar we falun'gongchilar uning éghir tesirige uchrimaqta. Yawropada bolsa, xitay xelq jumhuriyiti ichki axbaratni qamal qilish hemde saxta xewer tarqitish taktikisini dawamlashturup kelmekte. Buning tesir körsitish nishani bolsa: gherbning axbarat xadimliri, ilim ademliri hemde siyasetchiliri bolmaqta.”

Bu qétimqi yighinda tibetlerge wakaliten “Gérmaniye tibet jem'iyiti” ezasi norbu ependi “Tibettiki bésim shi jinping dewride yenimu kücheydi” dégen témida, jenubuy mongghuliyeliklerge wakaliten “Jenubiy mongghuliye xelq partiyisi” ning re'isi temsilto ependi “Xitayning mongghul medeniyiti we hayatigha körsitiwatqan ziyankeshliki” dégen témida, xitay falüngongchilirigha wakaliten “Gérmaniye falun dafa jem'iyiti” re'isi léy zhow bolsa “Falun'gong muritlirigha qilin'ghan ziyankeshliktin organ tijaritigiche” dégen témida, xelq'ara insan heqliri teshkilatining bayanatchisi martén ependi bolsa “Xitay xelq jumhuriyiti kishilik hoquq depsendichilikide 1-orunda turidu” dégen témilarda nutuq sözlidi.

Dolqun eysa ependi “Xitay démokratik döletlerning hemrahimu?-iqtisadiy küch we insan heqliri depsendichiliki” namliq bu yighinda “Xitayning yawropa kishilik hoquq mudapi'esige sozulghan qara qoli” dégen témida nutuq sözlep yighin ehlining diqqitini jelp qildi.

Xelq'ara insan heqliri teshkilatining bayanatchisi martén ependi yighinda shularni tilgha aldi:
Hazir Uyghurlarning hemmisila xitay hakimiyiti aldida térrorist, radikal diniy unsur, milliy bölgünchi sanilip basturuluwatidu. Xitay xelq jumhuriyiti Uyghurlarning barliq kishilik heq-hoquqlirini éghir derijide depsende qilish birge, sayahet erkinlikinimu bolushigha cheklep, hetta chet'ellerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarni, sayahetchilerni, tijaretchilerni wetinige qayturup kétish üchün ularning a'ile tawabi'atlirini görüge élishtek zorluqlarni sadir qiliwatqanliqini misirda yüz bergen weqelerdin körüp turduq. Bu yil 9-ayning birinchi künidin bashlap Uyghur mektepliride ana tilni cheklep, xitay tilida oqutush siyasitini yolgha qoyghanliqini metbu'atlardiki uchurlardin anglap turuwatimiz. Xitay hetta qolini yawropa tupraqlirigha qeder sozup, Uyghur siyasiy aktiplirining pa'aliyetlirige tosqunluq qilishtin uyalmaydighan derijige yetti. Uyghur siyasiy pa'aliyetchisi dolqun eysaning italiye weqesi buning misali. Xitay axbaratni yüksek derijide qamal qilghanliqi üchün, Uyghur diyarida yürgüzülüwatqan zulumlardin toluq xewirimiz bolmisimu, bilgenlirimizge asaslinip turup, xitayning insan heqliri depsendichilikide dunyadiki eng aldinqi qatarda turidighan bir mustebit döletke aylan'ghanliqini jezimleshtüreleymiz.

Bu qétimqi metbu'at yighinida so'al-soraqlar bolun'ghan. Dolqun eysa ependi Uyghurlargha a'it mesililerge jawab bérip, xitayning yalghuz Uyghur diyaridila emes, gherb elliridimu Uyghurlargha düshmenlik qilishni jiddiyleshtürüwatqanliqini eskertken.

Jenubiy mongghuliye xelq partiyisi re'isi temsilto ependi bu qétimqi yighin munasiwiti bilen ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: xitay hakimiyiti aptonomiye deydu, bu ularning teshebbusi, emma biz hazirghiche aptonomiyening qarisinimu körmiduq. Hazir aptonomiye toghruluq emes, mongghullarning mewjutluqini qandaq saqlap qélishni sözleshke mejburmiz. Bügün frankfurtta chaqirilghan bu yighinda mongghul xelqige wakaliten jenubiy mongghuliyede yüz bériwatqan xitay apetliri toghruluq sözlidim. Hazir sherqiy türkistandila emes, jenubiy mongghuliye tupraqliridimu küchlük assimilyatsiye, milliy yoqitish siyasiti yürgüzülüwatidu. Mongghul medeniyitining menbesi bolghan yaylaqlirimizdin ayrilip qéliwatimiz. Milyonlighan xitay köchmenlirining bésimigha duch kéliwatimiz. Tebi'iy muhitlirimiz weyran qilindi. Mongghul medeniyiti, mongghul kimliki yoqilish girdabigha kélip qaldi. Biz mongghullarning mewjutluqi üchün Uyghur, tibet xelqliri bilen birlikte küreshlirimizni yenimu kücheytishke, Uyghur, tibet xelqliri bilen birliship, dölitimizning kelgüsini ortaq yaritish yolida térishchanliq körsitishke intiliwatimiz.”