“Kunming weqesi” din kéyin xitay ölkiliridiki Uyghurlar qiyin ehwalda qaldi

Béyjing axbarat we tarqitish uniwérsitétining oqughuchisi qurbanjan shényang shehiride Uyghurluq kimliki bilen méhmanxanida turush we torgha chiqish ishliri tosqunluqqa uchrighandin kéyin wéybo torigha yollighan resimi. 2014-Yili mart.

Melum bolushiche, “Kunming weqesi” yüz bergendin kéyin xitay ölkiliridiki Uyghurlar omumyüzlük halda saqchilarning tekshürüsh nishanigha aylan'ghan.

Xewerlerge qarighanda, weqe yüz bergen kunming shehiri we yünnen ölkisining bashqa chong-kichik sheherliridiki méhmansaraylar birdek Uyghurlargha yataq bérishni ret qilghan. Kunming shehiridiki Uyghurlar topliship olturaqlashqan dashuying mehellisi qattiq qamal qilinip, öymu-öy tekshürülgen. Bu yerde öy ijare élip olturuwatqan Uyghur tijaretchilerning kimliki tizimgha élinip, öyliridiki pichaq we bashqa tighliq öy saymanliri musadire qilin'ghan.

Igilishimizche, bu ehwal xitayning bashqa ölke, sheher we aptonom rayonliridimu körülgen. Gu'angshi ju'angzu aptonom rayonining merkizi nenningdiki jama'et xewpsizlik idarisi 2-féwral yerlik ahalilerge jiddiy uqturush tarqitip, shinjang Uyghur aptonom rayonining kimlikini kötürgen herqandaq kishi uchrisa derhal saqchigha melum qilishni telep qilghan.

Yünnen ölkisining dali shehiride 8 yildin buyan tijaret bilen shughullinip kelgen abdul isimlik Uyghur tijaretchi kunmingda weqe yüz bergen 1-mart küni saqchi da'iriliri teripidin élip kétilip tekshürülgen. Andin uning derhal yünnendin kétishi uqturulghan. Ilgiriki öy igisimu saqchilarning bésimi bilen abdulgha qayta öy ijare bérelmeydighanliqini bildürgen. Bu xewer wéybo torida ashkara bolghandin kéyin, dali sheherlik saqchi idarisi jama'et pikrining bésimi bilen 2-mart küni mezkur qararni emeldin qaldurushqa mejbur bolghan.

Firansiye agéntliqining xewirige qarighanda, 3-mart chüshtin kéyin guylin shehiride salahiyiti namelum ikki er kishi ésil aptomobil heydigen bir ayalni boghuzlap öltürgen hemde qéchip ketken. Bu xewer tarqalghandin kéyin, guylin shehiride patiparaqchiliq bolup, pütün sheher saqchilar teripidin qattiq qamal qilin'ghan. Shu küni kechqurun guylin sheherlik jama'et xewpsizlik idarisi sheher ahalilirige uqturush chiqirip, guylin poyiz istansisida 5 neper Uyghurning tutulghanliqini, ularning yénidin qoral we pichaq bayqalghanliqini ilgiri sürgen. Shu küni guylin sheher kochilirida uchrighan herqandaq Uyghur, meyli kim bolushidin qet'iynezer birdek tutqun qilinip saqchixanilargha élip kétilgen. Guylin shehiridiki jiddiychilik taki 4-mart kechqurun'ghiche dawamlashqan.

Uyghurlarni tekshürüsh we teqib qilish ehwali béyjing shehiridimu körülgen. “Mingbaw” (eynek) gézitining xewirige qarighanda, “Kunming weqesi” din kéyin béyjingdiki Uyghurlar köprek olturaqlashqan wéygongsün, penjyaywen we genjyaku qatarliq jaylarda saqchilarning uchrighanla Uyghurni tosup tekshürüsh ehwalliri körülgen.

“Nyuyork waqit géziti” ning xitayche tor bétige 2-mart küni “Zorawanliq we térrorluq hujumliri shinjangdin halqip chiqti” serlewhilik maqale élan qilin'ghan. Maqalide körsitilishiche, 2-mart tang seher sa'et 04:00 etrapida béyjingning melum rayonida olturushluq Uyghur qiz nadishning öyi qattiq chékilgen. Ishik échilishi bilen saqchilar uning öyige yopurulup kirip axturghan hemde uning kimlik we bashqa qanuniy höjjetlirini tekshürgen. Melum bolushiche, Uyghur qiz nadish ötken yekshenbe küni kunming weqesi heqqidiki xewerlerni körgendin kéyin kéche sa'et bir yérimda özining qol téléfoni arqiliq “Bügün kéche biz hemmimiz kunmingliq!” dégen bir jümlini wéybo torigha yollighan. Oylimighan yerdin birqanche sa'et ötmeyla uning öyi béyjing saqchiliri teripidin tekshürülüp parakendichilikke uchrighan.

Junggo axbarat we tarqitish uniwérsitétining qurbanjan isimlik Uyghur oqughuchisi 3-mart küni özining shényang shehiride uchrighan köngülsizliklirini wéybo tori arqiliq ashkara qilghan. Melum bolushiche, shu küni u shényangda kespiy ishlirini béjirip bolup méhmansarayda qonmaqchi bolghan. Halbuki, birqanche méhmansaraylar uning kimlikini körüpla yataq bérishni ret qilghan. Axirida saqchi kélip uning salahiyiti we kimlikini uzaq tekshürgendin kéyin nahayiti teslikte yataq alghan. Etisi xizmet ishi bilen élxet yézish üchün torxanigha kirgen. Epsuski, torxana xadimi uning Uyghur ikenlikini bilip, torgha chiqishigha ruxset qilmighan. U sewebini sorighanda, torxana xadimi “Séning millitingdikilerning torgha chiqishigha bolmaydu!” dep jawab bergen.

Biz bu heqte ehwal igilesh üchün Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümitining shangxey shehiride turushluq ish béjirish ornigha téléfon qilduq.

Téléfonimizni qobul qilghan xitay mulazimetchi xadim Uyghur aptonom rayonining kimlikini kötürgen méhmanlarning bu yerde qonushigha bolidighanliqini bildürdi, emma u, bizning “Kunming weqesi” din kéyin ichki ölkilerdiki méhmansaraylarning Uyghurlargha yataq bermeywatqanliqi heqqidiki so'alimizgha jawab bérishtin özini qachurdi.

Kunming weqesidin kéyin xuping, wang lishyung qatarliq xitay démokratliri arqa-arqidin maqale élan qilip, xitay kompartiyisining bir pütün Uyghur millitini “Térrorchi” körsitishke urunuwatqanliqini tenqid qilghan. Wang lishyung maqaliside “Shinjangdiki xewep-xeter az sandiki ‛térrorchi‚ larning mewjut bolghanliqida emes, belki bu yerdiki yerlik xelq bolghan Uyghurlarni pütün millet süpiti bilen düshmen qatarida hésablashtin kélidu” dep körsetken.