Shahitlar Uyghur diyaridiki teqibleshning eng yéngi ehwallirini ashkarilimaqta

Yéqindin buyan xitay hökümiti xelq'araliq sehnilerde Uyghur diyaridiki atalmish “Qayta terbiyelep özgertish lagérliri” ni we shu rayondiki kishilik hoquq depsendichilikini tashqi dunyadin yoshurushni dawamlashturmaqta. Bezi mutexessislerning ilgiri sürüshiche, xitayning 2018-yilliq “Kishilik hoquq weziyitini qerellik körüp chiqish yighini” da özining kishilik hoquq mesiliside izchil adil bolup kelgenlikide ching turghanliqi we yighindin kéyin xitay axbaratlirida kishilik hoquq weziyitige a'it teshebbuslirining bashqa döletler teripidin qizghin alqishqa érishkenlikidek bayanlarni élan qilghanliqi u yerdiki weziyetni yoshurushning roshen ipadisi iken.

Halbuki, yéqinqi bir nechche kündin buyan Uyghur diyarida sayahette bolghan mezgilde, shu jayda öz közi bilen körgen ehwallarni xelq'ara axbarat wasitilirige ashkarilawatqan shahitlar künsayin meydan'gha chiqishqa bashlidi. 10-Noyabir küni en'gliyening “Sehne” (The Platform) blog bétide élan qilin'ghan “Xitayning sayisi astida” namliq bash maqalide, mezkur blogning tehrirat bashqurghuchisi ehmed xan özining Uyghur diyarida sayahette bolush dawamida körgen ré'alliqlirini inchikilik bilen teswirligen.

U maqaliside Uyghur tili heqqide mundaq bayan qilghan: “Ular diniy erkinlikning, islamche salamlishishning we meschitte namaz oqushning cheklen'genlikini sözlep berdi. Oqutush wasitisi bolghan Uyghur tili herqaysi jehetlerdin cheklen'gen, shu arqiliq uni ma'aripta artuqche orun'gha chüshürüp qoyup, edebiyattiki we kelgüside xizmet tépishtiki rolimu tizginlen'gen. Men Uyghurlardin eng axirqi qétim qachan Uyghur tarixi we medeniyitini ögen'genlikini sorighinimda, goya bu bir xil yoqilish girdabigha bérip qalghan dewrdila bolidighan xiyaliy idiyedek, tengla külüshüp ketti.”

Maqale aptori Uyghurlarning bir-biri bilen bolghan alaqisining suslap ketkenlikini, naxsha we shé'irlarning xitay hökümiti teripidin teqib astigha élinidighanliqini mundaq teswirligen: “Uyghurlar yaxshi körgen adimini anda-sanda yoqlap qoyidiken. Bir-birigimu artuq gep qilmaydiken. En'eniwi toy-tökünlerdiki burunqi xushal menziriler nurghun tekshürüshlerni peyda qilghan iken. Uyghurlarning öz-ara alaqisi suslap kétiptu. Bashqa edebiyat-sen'et eserlirige oxshash, muhebbet naxshilirimu xitay hökümitining tekshürüshidin ötishi shert iken. Ana tupraq medhiyelen'gen shé'irlar alliqachan yoqilip kétiptu.”

Aptor yene Uyghur diyarida körgen saqchi ponkitlirinimu tilgha alghan. U bayanlirida nechche yüz métirda bir saqchi ponkiti barliqi, ichide her waqit charlash etritining teyyar ikenlikini sözlep ötken. Uningdin bashqa qeshqer shehirining bezi jaylirida her ikki dukanda birdin jiddiy tekshürüsh nuqtisining barliqinimu bayan qilghan. Uning déyishiche, qazan-qomuchlarni sétiwélish asasen mumkin emes iken, bisliq eswablarning normal turmushta ishlitilishi cheklen'gen iken, uningdin bashqa yene asan ot alidighan, gazda ériydighan yélim we qisilghan gaz botulkilirining ishlitilishi asasen chekliniptu. Hetta chaqmaqmu tekshürüsh ponkiti teripidin yighiwélinidiken.

Yuqirqi maqaligha qarita amérika Uyghur birleshmisining hey'et ezasi jur'et obul ependi özining köz-qarashlirini bayan qilip, mundaq dédi: “Xitay özining  Uyghur diyarida yüzgüziwatqan siyasitini kelgüside bolmaqchi bolghan ishlarning aldini éliwatimiz, déyish arqiliq étirap qildi. U meschitlerde adem azlap ketti, kishiler arisidiki alaqe suslap ketti, dégen ehwallar peqet sirtqi körünishi, u yerning ichide néme ishlar boliwatidu, zadi qanchilik ademge zulum séliniwatidu, dégenlarni biz bilmeymiz. Bu basturush ademning eqli sighmaydighan derijide boliwatidu. Uningdin bashqa biz Uyghur diyaridiki lagérlani 2-dunya urush mezgilidiki natséstlarning tutup turush  lagéri bilen sélishtursaq bolidu.”

Yuqiriqi maqalidin bashqa yene 11-noyabir küni “Boshün tori” da bir xitay sayahetchining Uyghur diyarigha barghanda körgenliri bayan qilin'ghan bir parche maqale élan qilin'ghan. Maqale besh nuqtigha bölün'gen bolup, asasliqi Uyghurlargha élip bériwatqan torlashqan bashqurush sistémisi, mekteplerde Uyghur tilida ders ötüshning cheklen'genliki, meschitlerning quruqdilinip qalghanliqi, mes'uliyet chétishliqi we rayondiki xitay nopusining zor miqdarda éqip kétiwatqanliqi qatarliqlardin ibaret.

Bularning ichide eng diqqetni tartidighan ikki nuqta, yeni mekteplerde Uyghur tilida ders ötüshning cheklen'genliki we rayondiki xitay nopusining zor miqdarda sirtqa éqip kétiwatqanliqidur. Maqale aptorining bayanliridin melum bolushiche, u burun Uyghur aptonom rayonida Uyghurche we qazaqche kitablarning bésilishi cheklen'genliki heqqidiki xewerlerni anglighan bolsimu, emma ishenmigen iken. Emma bu qétim rayon'gha bérip öz közi bilen körgendin kéyin, bu siyasetning 2017-yili küzdin bashlan'ghanliqini bilgen iken.

“Béyjing bahari” zhurnilining pexriy bash muherriri xu pingning körsitishiche, xitay hökümitining nöwette qiliwatqini sistémiliq medeniyet qirghinchiliqidur. U mundaq deydu: “Xitay hökümiti Uyghurlarning medeniyitini pütünley yoqitishqa urunuwatidu. Ularning bu urunushliri Uyghurlarning derslik kitablirini yoq qilish we diniy pa'aliyetlirini kontrol qilishtin bashqa yene Uyghur tili öginishni pütünley chekleshke qarap yüzliniwatidu. Bularning hemmisi medeniyet qirghinchiliqining ipadisi.”

Maqalidiki xitay nopusining zor miqdarda sirtqa éqip kétishi mesiliside aptor munularni bayan qilghan: “Hökümet shinjangdiki xenzularning dawamliq éqip kétishidin ensirep, shinjangdiki her derijilik hökümet ularning nopusini tonglitip qoyghan. Bu siyaset chégra rayonlarda téximu éghir bolup, xenzularning chetke chiqishi waqtinche toxtiliptu.”

Buningdin burun radiyomizda xitay hökümitining ichkiridin nurghun xitaylarni Uyghur diyarigha yötkep, ulargha étibar bériwatqanliqi heqqide xewerler élan qilin'ghan idi. Emdilikte bir xitay sayahetchining Uyghur diyaridiki xitaylarning bashqa yerlerge köchüshke qarap yüzlen'genliki diqqet qozghaydighan bir nuqta bolmaqta. Undaqta xitaylar néme üchün shundaq yaxshi shara'itlarni tashlap kétishke razi boluwatidu? xu ping ependi munularni bildürdi: “Hökümetning Uyghur diyarigha tutqan bashqurush sistémisi u yerde yashighan herqandaq ademni bi'aram qilidu, elwette xenzularmu buning ichide. Buningdin burun xenzular Uyghur diyarigha kélishni xalighan bolsa, mana emdilikte bashqa yerlerge köchüsh hadisisi yüz bériwatidu. Buningdin biz Uyghur diyarining weziyitining neqeder nacharliship ketkenlikini körüwalalaymiz. Méningche bundaq shara'it astida xenzular kelgüsi bir qanche yillarghiche Uyghur diyarigha qayta kelmesliki mumkin.”