Chéx we silowakiye alimliri “Terbiyelesh merkezlirini taqash” heqqide muraji'et élan qildi

Uyghurlar diyaridiki siyasiy weziyetning tézdin yamanliship méngishi herqaysi axbarat wasitilirining we hökümet tarmaqlirining küchlük diqqitide boluwatqanda Uyghurlarning tarixi, medeniyiti we bashqa ehwallirini tetqiq qilip kéliwatqan ilmiy saheningmu buningdin chette qalmighanliqi melum. Yéqinda amérikidiki bir türküm Uyghurshunas alimlarning bashlamchiliqida xitay hökümitining lagérlar siyasitini ashkara tenqid qilish hemde uni tézdin taqashqa chaqiriq qilish sadaliri kötürülgen idi. 10-Dékabir küni chéx we silowakiyediki bir türküm alimlar ilmiy sahening xitaydiki Uyghurlarni basturushqa qarshi ikkinchi qétimliq dolqunini qozghidi.

In'glizche we chéx tillirida élan qilin'ghan bu muraji'etnamige chéx we silowakiye tewesidiki jama'etke tonulghan her sahe kishiliridin 115 neper kishi imza qoyghan idi. Mezkur muraji'etnamide xitay hökümitining izchil xelq'aradiki insan heqlirining eng eqelliy ölchemlirini ayaq-asti qiliwatqanliqi qattiq eyiblinish bilen birge Uyghurlar diyarida zor sanda “Terbiyelesh” lagérliri tesis qilip yüz minglighan Uyghurni qamiwalghanliqi tenqidlendi. Shuning bilen birge alaqidar hökümetlerni xelq'aradiki buninggha qarshi tenqid meydanigha ötüshke keskinlik bilen chaqiriq qildi.

Biz bu muraji'etnamining barliqqa kélishi hemde uning bolghusi roli toghrisida téximu tepsiliy melumatlargha ige bolush üchün uning teyyarlinishida zor küch chiqarghan chéx Uyghurshunasliridin doktor öndréy klimés bilen alaqileshtuq. Özining “Ötkür” dégen Uyghurche ismi bilen bir qisim Uyghurlargha tonushluq bolghan öndréyning 1940-yillardiki Uyghur milliy oyghinish herikitige béghishlan'ghan “Qelem kürishi” namliq kitabini 2015-yili brill neshriyati neshr qilghan idi.

Biz uningdin bu muraji'etning qandaq bolup otturigha chiqqanliqini sorighinimizda u buning bir kolléktip tirishchanliqning semerisi süpitide otturigha chiqqanliqini tekitlidi. U bu heqte mundaq dédi:

“Bu muraji'etnamini emeliyette chéx we silowakiyediki xitayshunas alimlardin birnechcheylen birlikte bashliduq. Men bolsam Uyghurlar hemde shinjang bilen munasiwetlik bolghan témilarni uzundin buyan tetqiq qilip kéliwatimen. Méning xizmetdishim martén slobodnik bolsa uzun yillardin buyan tibetlerni tetqiq qiliwatidu. Uningdin bashqa chéx we silowakiye jumhuriyetliridiki bashqa alimlarmu alaqidar témilar boyiche izdiniwatqan idi. Shunga bu qétim biz ‛xelq'ara insan heqliri xitabnamisi‚ élan qilin'ghanliqining 70 yilliq xatiriside birer ehmiyetlik ish qilishni oylashtuq. Bizge buninggha néme türtke boldi, désingiz yéqinda shinjang tetqiqati bilen shughulliniwatqan zor bir türküm alimning bu heqtiki bayanati, biryusséldiki höriyet uniwérsitétining Uyghurlar mesilisi heqqidiki qarari qatarliqlardin bizmu ilham alduq. Yéqinda amérika hökümiti Uyghurlar mesilisi heqqide bir qatar mesililerni muzakire qildi hemde alaqidar qanun maddilirini muzakire qildi. Bu mesile b d t ning muhakimisidinmu orun élishqa bashlidi. Shunga mushundaq bir halqiliq mezgilde shinjangdiki kishini endiktüridighan weziyetke qarita ‛xelq'ara insan heqliri xitabnamisi‚ élan qilin'ghan xatire künde shinjangdiki barghanséri nacharlawatqan insan heqliri mesilisi boyiche bir bayanat élan qilish qararigha kelduq. Bu arqiliq téximu köp kishilerning diqqitini bu ishqa tartishni oylashtuq. Bundaqta dunyaning herqaysi jaylirida kötürülüwatqan chuqanlargha yene bir awaz qoshulidu.”

Mezkur muraji'etnamining teyyarlinishida muhim rol oynighan yene bir alim silowakiye jumhuriyitidiki eng chong aliy mektep bolghan kaminyos uniwérsitétining proféssori, tibetshunas martén slobodnik idi. U bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilish jeryanida mushundaq bir ammiwi muraji'etning otturigha chiqishi chéx we silowakiye jumhuriyetliridiki keng xelq ammisigha xitay hakimiyitining heqiqiy epti-beshirisini échip bérishte bekmu muhimliqini, bu arqiliq öz hökümitige bésim qilishqa bolidighanliqini alahide tekitlidi. U bu heqte mundaq dédi:

“Bu muraji'etnamini élan qilishta chén chu'en'go ikki yilning aldida partiye sékrétari bolup teyinlen'gendin buyan shinjangdiki weziyetning, bolupmu insan heqliri sahesidiki depsendichilikning barghanséri éghirlap kétishi zor derijide diqqitimizni tartti. Bolupmu ‛terbiyelesh merkizi‚ heqqide barghanséri köp melumatlarning ashkara bolushi bilen biz bu heqte söz qilishni qarar qilduq. Bir insan we xitay tetqiqatidiki mutexessislerdin bolush süpitimiz bilen bu ehwalni bashqilarghimu bildürüsh mejburiyitimizning barliqini hem untumiduq. Shuning bilen Uyghurlarni asas qilghan bu yighiwélish lagérlirini taqash hemde insan heqlirini nezerge élish mezmunidiki bu bayanatni teyyarliduq. Bizningche, bundaq bir muraji'etnamining élan qilinishi chéx we silowakiye jumhuriyetliridiki kishilerning xitay hökümitining qanchilik bet-beshire bir hakimiyet ikenlikini tonuwélishida bekmu zörür. Xitay hökümiti belkim bizning bu muraji'itimizge perwa qilip ketmesliki mumkin. Emma muhimi chéx we silowakiye hökümetlirini shinjangdiki Uyghurlargha zulum sélish hadisisini xitay bilen bolghan alaqidar söhbetlerde otturigha qoyushqa chaqirduq. Némila dégen bilen biz milyonlap Uyghur peqet musulman yaki Uyghur bolup qalghanliqi üchünla lagérlargha soluniwatsa bir chette qol qowushturup sükütte turushni toghra tapmiduq.”

Doktor öndréy bu heqte söz bolghanda bu muraji'etnamini élan qilishta yalghuz xitay hökümitiningla nishan bolmighanliqini, yene bu arqiliq chéx we silowakiye hökümetlirigimu tégishlik derijide agahlandurush mezmunidiki uchurlarni yollashqa bolidighanliqini bildürüp mundaq dédi:

“Bu muraji'etnamige imza toplash ishi hazir chéx we silowakiye jumhuriyetliride tengla dawam qiliwatidu. Biz eslide bir dölet bolsaqmu hazir chéx bilen silowakiye ayrim-ayrim ikki dölet bolup ketti. Emma bu ikki jumhuriyettiki kishiler we jem'iyet arisida hélihem köpligen zich munasiwet saqlinip kéliwatidu. Bolupmu xitay tetqiqati bilen shughullinidighan herqaysi alimlar otturisida izchil hemkarliq munasiwiti mewjut bolup kéliwatidu. Shunga bu qétimmu biz bu muraji'etnamining ishida yene bir qétim hemkarlashtuq. Mushundaq bir muraji'etnamini élan qilish arqiliq birnechche xil oxshash bolmighan signallarni yollashqa bolidu, dep qaraymen. Buningdiki birinchi we biwasite otturigha qoyghinimiz lagérlarni tézdin taqash we ziyankeshlikni toxtitish. Biz bu arqiliq xitayni eyiblesh sadalirigha bir awaz qoshulghusi, dep ümidwarmiz. Ikkinchisi, biz xitay hökümitige ular shinjang dep atawatqan, Uyghurlar sherqiy türkistan dep ataydighan bu rayonda ijra qiliwatqan zulumgha dunyaning shahit boluwatqanliqini we zor derijide köngül bölüwatqanliqini eslitish, shundaqla xitay ijra qiliwatqan selbiy siyasetlerge qarshi bolghan bu xil köngül bölüsh sadalirining barghanséri küchiyiwatqanliqini bildürüshni oylashtuq. Téximu muhimi bolsa biz bu muraji'etnamini élan qilishta démokratiye asasidiki chéx we silowakiye hökümetlirini téximu muhim nishan qilduq. Bu bu arqiliq bu ikki hökümetni xitay bilen bolghan munasiwette tégishlik ishlarni qilishqa ündiduq. Shundaqla ularni xitaydiki insan heqliri mesilisi tégishlik derijide nezerge élinidighan bolghanda andin ularning ‛bir belwagh bir yol qurulushi‚ gha qatnishishqa dewet qilduq.”

Biz proféssor martén slobodniktin “Bu xildiki mesililer normalda hökümetler ara söhbette otturigha qoyulidu. Siz bir ilmiy xadim turuqluq néme üchün bundaq bir wezipini üstingizge aldingiz?” dep soriduq. U bu heqte toxtilip, nöwette xitayning iqtisadiy jehettiki qiziqturushi seweblik köpligen hökümetlerning “Insap” ölchimini bir yaqqa qayrip qoyuwatqanliqini, shunga özlirining bu mejburiyetni chamisining yétishiche üstige élishni qarar qilghanliqini bildürdi. U bu heqte mundaq dédi:

“Bir hökümet bolghan xitay hökümitining ishlirini eyiblesh eslide shuninggha oxshash bashqa bir hökümetning qilidighan ishi. Halbuki xitayning xelq'ara iqtisad we siyasiy sahediki rolining éship bérishigha egiship hökümetler bu xil ishlarni taza xalap ketmes bolup qaldi. Xitayning bazar we pul arqiliq qiziqturushigha düm chüshken bir qisim siyasiyonlar we sodigerler ‛bir belwagh we bir yol qurulushi‚ning tesiridin pikirde éghip kétiwatidu. Shunga bundaq ehwalda alimlar we mutexessislerning bu mesilini otturigha qoyushi tebi'iy. Démokratik dölette jama'et pikrining belgilik ünümi bolidu. Shunga xitaydiki basturushlar heqqide söz qilish mejburiyiti hazir xitay tetqiqati bilen shughulliniwatqan hemde xitayche bilidighan alimlarning zimmisige chüshüwatidu. Buningda yene mundaq ikki seweb bar. Biri, dunyaning herqaysi jayliridiki kungzi institutliri shinjang, tibet mesililiri hemde insan heqliri depsendichilikide ilmiy tetqiqat sahesining köz qarashlirigha tesir körsitishni nishan qiliwatidu. Yene biri, hazirqi basturushta bizge oxshash köpligen ziyaliylar, mesilen, ilham toxti, rahile dawut, tashpolat téyip qatarliqlar türmige chüshüwatidu. Bu ehwal sabiq chéxslowakiye jumhuriyiti tarixida 1948-yili we 1989-yili otturigha chiqqan kompartiyening puqralargha, bolupmu alim we mutexessislerge ziyankeshlik qilishigha bekmu oxshaydu.”

Melum bolushiche, nöwette xitay hökümitining Uyghurlarni basturush herikiti barghanséri köpligen sahening diqqitini qozghawatqan bolup, xitay hökümiti bu seweblik xelq'arada “Fashizmni yéngidin otturigha chiqirishqa urunmaqta” dep eyiblenmekte iken.