Malayshiyadiki 11 neper Uyghurning ehwali amérika we xelq'ara organlarning diqqitini qozghidi

109 Uyghurni taylandtin xitaygha élip mangghan körünüsh. 2015-Yili 9-iyul.

Malayshiyada tutup turuluwatqan 11 neper Uyghurlarning xitaygha qayturulush xewpi jiddiy endishe qozghimaqta. Amérika dölet ishliri ministirliqi we xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati qatarliqlar buninggha inkas qayturup, malayshiyani bu Uyghurlarni xitaygha qayturmasliqqa chaqirdi.

Aldinqi küni roytérs agéntliqi malayshiyaliq bir saqchi emeldarining sözige asasen, malayshiyada tutup turuluwatqan 11 neper Uyghurning nöwette xitaygha qayturulush xewpide turuwatqanliqini, xitay hökümitining malayshiyadin bu Uyghurlarni qayturup bérishni telep qiliwatqanliqini xewer qilghan idi. 

Xewer élan qilin'ghandin kéyin, tutqundiki Uyghur musapirlarning teqdiri jiddiy endishe peyda qildi. Bügün amérika dölet ishliri ministirliqining bayanatchisi roytérs agéntliqigha qilghan sözide malayshiyadiki 11 neper Uyghurning xitaygha qayturulush xewpide turuwatqanliqi heqqidiki xewerdin endishilen'genlikini bildürgen. U mundaq dégen: “Biz xitay hökümitini xelq'ara kishilik hoquq normilirigha hörmet qilishqa, xitaygha qayturulghanlarning hoquqlirigha hörmet qilip, qanuniy jeryanlarning ochuq-ashkariliqi we adilliqigha kapaletlik qilishqa chaqirimiz.” 

Xelq'ara kechürüm teshkilati bügün bu heqte mexsus bayanat élan qilip, “Malayshiya hökümiti 11 neper Uyghurning xitaygha qayturulmasliqigha kapaletlik qilishi kérek,” dégen. Ular bu Uyghurlarning b d t musapirlar mehkimisige derhal tizimlitish imkanigha érishtürülüshi kéreklikini eskertken. 

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining bashliqi ömer qanat ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, amérika hökümitining yuqiriqi bayanatini qarshi élish bilen birge yene xelq'ara jem'iyetni malayshiya da'irilirige qarita yenimu bésim peyda qilishqa chaqirdi. 

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bügün élan qilghan doklatida bundin ilgiri tayland we malayshiya qatarliq döletler teripidin xitaygha qayturuwétilgen Uyghurlar barliqini, mesilen, aldinqi yili tayland hökümiti 100 din oshuq Uyghurni qayturuwetkendin béri ulardin héchqandaq xewer alghili bolmighanliqini bildürgen. Uningda éytilishiche, malayshiya hökümiti 2012-yili 31-dékabir küni 6 neper Uyghurni xitaygha ötküzüp bergen. Eyni chaghda ular bu Uyghurlarning musapirliq salahiyiti b d t musapirlar ishxanisi teripidin tizimgha élinip tekshürülüwatqan turuqluq, ularning saxta pasport bilen malayshiyadin 3-döletke ketmekchi bolghanliqini ilgiri sürüp turup xitaygha qayturuwetken. Shundin béri kishilik hoquqni közitish teshkilati yaki xitay hökümitidin yaki malayshiya hökümitidin bu 6 neper Uyghurning aqiwiti heqqide héchqandaq uchur alalmighan. 

Bügün xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi géng shu'ang muxbirlarning bu heqtiki so'aligha jawab bergen. U 11 neper Uyghurni malayshiyadin telep qilish ishidin xewiri yoqluqini ilgiri sürgen. Emma u “Xitay hökümiti qanunsiz köchmenlerge munasiwetlik mesililerni her waqit xitay qanunlirigha asasen bir terep qilidu,” dégenni eskertken. 

Ömer qanat ependi xitay hökümitining weqeni “Qanunsiz köchmen” mesilisige aylandurup diqqet burimaqchi boluwatqanliqini, Uyghurlar mesilisining “Qanunsiz köchmenlik” tin tüptin perqliq ikenlikini eskertti. 

Kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishliri komitétining diréktori brad adamsmu bayanatta yer alghan sözide Uyghurlarning xitay hökümitining qattiq bésimi we siyasiy teqibleshlirige uchrawatqanliqini eskertken. U mundaq dégen: “Xitaygha qayturulghan Uyghurlarning qamaqqa élinishi we qéyin-qistaqqa uchrishi éniq. Shunga malayshiya hökümiti özining Uyghurluq étnik kimlikini ilgiri sürgen herqandaq kishini qet'iy halda xitaygha qayturmasliqi kérek,” dégen.

Mezkur organ we shundaqla roytérs agéntliqi Uyghurlargha qaritiliwatqan siyasiy, milliy we dini bésimning künsayin küchiyip ketkenlikini, kéyinki yillarda yüzligen, hetta minglighan Uyghurlarning jénini élip qéchishqa mejbur bolghanliqini bildürgen. Amérikadiki “Erkinlik sariyi” ning tetqiqatchisi sarah kuk xanim bolsa xitay hökümitining Uyghur musulmanlirigha qaratqan bundaq éghir siyasetlirini toxtitish üchün amérika we yawropa démokratik ellirining xitaygha bésim ishlitish bilen birge, dunyada xéli zor salmaqni égeleydighan musulman döletliri we xelqiningmu qarap turmasliqi kéreklikini bildürdi. U sözide “Uyghurlar bundaq weziyette turuwatqanda arzuyimiz musulman elliridin, mesilen, se'udi erebistan, pakistan qatarliq döletlerdin nahayiti qattiq inkaslar kélishi kérek idi. Emma epsuski, bu döletler xitaygha yéterlik inkas qayturmaywatidu. Bir qanche yillar awwal, bir parche resim sewebidin musulman elliride qandaq namayishlar bolup ketkini hemmimizge ayan. Emma bu döletler xitaygha kelgende shuninggha oxshash qarshiliqni körsetmeywatidu. Menche, zor xelq'ara bésim hasil qilishta bu döletlermu rol élishi kérek,” dédi. 

Malayshiyada tutup turuluwatqan bu 11 neper Uyghur eslide taylandning malayshiyagha chégridash sadaw baziridiki tutup turush merkizide 2-3 yildin béri tutup turuluwatqan idi. Ular 2017-yili 20‏-noyabir küni tang seherde jem'iy 20 kishi türmidin qachqan. Emma 5 nepiri taylandning özide qolgha chüshken, qalghan 15 kishining malayshiya terepke ötüp ketkenliki melum bolghan idi. Roytérs agéntliqi öz xewiride nöwette malayshiyadiki bir qisim gherb elliri elchixaniliriningmu bu Uyghurlarni qayturmasliq heqqide malayshiyagha bésim ishlitiwatqanliqini xewer qilmaqta.