“Shi jinping fashizimi we xitaydiki démokratik özgirish” yighinida Uyghurlar mesilisi alahide orun igilidi

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependim “Puqralar küchi” teshkilatining yighinida nöwettiki Uyghur weziyitidin doklat berdi. 2018-Yili 10-dékabir. Washin'gton, amérika.

“Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” élan qilin'ghanliqining 70 yilliq xatiriside amérika dölet mejlisining rayburn binasida “Puqralar küchi teshkilati” özlirining 13-nöwetlik “Milletler we étiqadlar ara yash rehberlerni terbiyilesh yighini” ni achti. Bu yilqi yighin'gha “Shi jinping fashizimini cheklep, xitaydiki démokratik özgirishni algha siljitayli: yéngi weziyet we yéngi istratégiye” dep mawzu qoyulghan idi. Bu qétimqi yighin'gha xitaylardin bashqa yene Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerningmu wekilliri teklip qilin'ghan idi.

Yighin riyasetchisi, “Puqralar küchi” teshkilatining mu'awin re'isi xen lyenchaw aldi bilen söz élip, bu qétimqi yighinning “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” élan qilin'ghanliqining 70 yilliq xatirisidek büyük simwolluq kün'ge toghrilan'ghanliqini, özlirining shu arqiliq insan heqlirining xitaydiki hazirqi ehwaligha qarap chiqishni nishan qilghanliqini tekitlidi. Shuningdek bu qétimqi yighin'gha qatnishishqa kelgen méhmanlar qatarida 1989-yilidiki xitay oqughuchilar herikitining idiyiwi asasigha zor tesir körsetken xitay ziyaliy, xitayning eyni waqittiki bash ministiri hemde kéyinki mezgillerde xitay kompartiyisining bash sékrétari bolghan jaw ziyangning meslihetchisi proféssor yén jyachini sözge teklip qildi. 

Yén jyachi sözide xitayning istiqbali toghrisida söz qilip, xitayning démokratiyige ötüshi üchün uzun mezgil boshashmay küresh qilish lazimliqini alahide tekitlidi. Shuning bilen birge bu jeryanda Uyghur, tibet, mongghul qatarliq xitay bolmighan milletlerningmu öz heqliri üchün qilghan küreshlirini mu'eyyenleshtürdi. 

Bu qétimqi yighin'gha alahide teklip qilin'ghan yene bir kishi amérika démokratiyini algha sürüsh fondining re'isi karl gérshman idi. U sözide nuqtiliq qilip nöwette amérika-xitay munasiwitining tarixtiki eng yéngi basquchqa kirgenlikini, xitay bilen dunyaning munasiwitimu shuninggha mas halda özgiriwatqanliqini, bolupmu xitayning nöwette dunya démokratiyesige we tinchliqigha tehdit peyda qiliwatqanliqini, buningdin yigirme nechche yil burun otturigha qoyulghan “Xitay iqtisadiy jehette qudret tapsa erkinlikke we démokratiyige qarap siljiydu” deydighan qarashning üzül-késil xata bolghanliqi hazir ispatlan'ghanliqini tekitlidi. Shuningdek xitay türmiside ölgen nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawboning yazmiliridin neqil keltürüp xitay kompartiyisining nöwette fashizm yoligha méngiwatqanliqini, bundaq fashizm siyasiti eyni waqitta meyli bash kötürgende bolsun yaki halak bolghanda bolsun dunyagha zor balayi'apet élip kelgenlikini, shu sewebtin xitay kompartiyisining yéngi fashizm hakimiyiti bolup bash kötürüshini tosushning zörürlükini alahide bayan qildi. 

Arqidin sözge chiqqan Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilatining tashqi ishlar diréktori lo'iza gréw nuqtiliq qilip Uyghurlar nöwette duch kéliwatqan siyasiy, iqtisad, medeniyet we diniy basturushlar heqqide söz qildi. Bolupmu tashqi dunyagha “Sherqiy türkistan” dep biliniwatqan Uyghurlarning ana wetinining nöwette balayi-apetning uwisi boluwatqanliqini, bu jaydiki zulumni kölem, derije we éghirliq nuqtiliridin omumlashturup “Insaniyetke qarshi haywanlarche jinayet” dep teswirleshke bolidighanliqini bayan qildi. U yene sözining dawamida amérika dölet mejliside ötküzülgen guwahliq bérish yighinida amérika tashqi ishlar ministirliqidin skot basbiy bayan qilghan guwahliq sözlirini neqil keltürüp nöwette az dégendimu ikki milyondin artuq kishining lagérlargha qamiwétilgenlikini, bu lagérlarning waqitliq xaraktérde emeslikini, nöwette alaqidar mutexessislerning bu lagérlarni “Yighiwélish lagéri” dep atashqa ötkenlikini, chünki hazir dunyadiki bir qisim döletlerning xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwitining eyni waqittiki dunyaning gitlér gérmaniyesining qilmishini tosush ornigha gérmaniye bilen soda qilghinigha oxshaydighanliqini, emma amérikining bu jehette kökrek kérip otturigha chiqip “Yer shari magnétskiy qanuni” ni ishqa sélish heqqide pa'aliyetlerde boluwatqanliqini tekitlidi. 

Bu qétimqi yighinda söz qilishqa teklip qilin'ghan yene bir muhim shexs amérika dölet mejliside yillardin buyan xitaydiki kishilik hoquq xizmiti üchün jan-pidaliq bilen ishlep kéliwatqan awam palata ezasi jéymis mekgowérin we kristrofés simislar idi. Ular ayrim-ayrim söz qilip xitaydiki alaqidar mesililerni birer qur eslitip ötkendin kéyin nöwette qiziq nuqtilardin boluwatqan “Yer shari magnétskiy qanuni” ning rawurus ünümge ige boluwatqanliqini, buning normal insanlarning normal turmushini binormal qilip qoyghan bir qisim kishilerge ejellik zerbe béridighanliqini alahide tekitlidi. 

“Puqralar küchi” teshkilatining bu yilqi yighini üchün üch dane mukapat tesis qilin'ghan idi. Uning ikkisi kishilik hoquq saheside yillardin buyan körünerlik emgeklerni qiliwatqan shexslerdin “Lentos fondi” ning re'isi katrina lentos xanimgha we eyni waqitta xitay kompartiyisining bash sékrétari bolghan jaw ziyangning katipi bolup ishligen hemde kéyinche yette yilliq qamaqqa höküm qilin'ghan baw tong ependige bérildi. Shu qatarda “Puqralar küchi” teshkilatining re'isi yang jyenli söz élip nöwette xitay kompartiyisining pütün sep boyiche fashizmgha qarap méngiwatqanliqini, buning bir tipik misali süpitide pütün Uyghurlarning on pirsentini héch sewebsizla “Yighiwélish lagéri” gha qamiwalghanliqini bayan qildi. Shuningdek yéqinda lagérdin qutulup chiqqan méhrigül tursunning lagérdiki kechürmishlirini, shundaqla uning kechürmishliridin Uyghurlarning hazir qandaq ehwalda ikenlikini tesewwur qilish mumkinlikini yighin ehlige yene bir qétim eslitip ötti. Shuningdek uning xitaydiki zulumni pash qilish jehette baturluq körsetkenlikini, uning bu jehettiki gheyritige apirin oqush yüzisidin 2018-yilliq mukapatning yene birining méhrigülge bérilidighanliqini élan qildi. 

Amérika awam palatasining ezasi jéymis mekgowérn teklipke bina'en mukapat longqisini méhrigülge tapshurup bergende pütün zaldikiler alqish yaghdurdi. Shuningdin kéyin méhrigül qisqiche söz qilip özining amérika hökümitige, “Puqralar küchi” teshkilatigha, shundaqla özini qollap kelgen her sahe kishilirige öz teshekkürini bildürdi. 

Bu qétimqi yighinda söz qilghuchilar arisida hemmidinmu bekrek kishilerning diqqitige sazawer bolghini “Musteqil xitay qelemkeshler jem'iyiti” ning re'isi lyaw tyenchi xanimning sözliri boldi. U sözide nuqtiliq qilip ötken esirning 30-yilliri gitlérning biwasite buyruqi bilen “Yighiwélish lagérliri” barliqqa kelgenliki we bu lagérlarning milyonlighan yehudiyning hayatigha zamin bolghanliqini, eyni waqitta dunyaning bu lagérlarni körmeske salghanliqini, kéyinche pütün dunyaning bu ishqa pushayman qilghanliqini, emdilikte oxshash tarixning Uyghurlar diyarida tekrarlinish aldida turuwatqanliqini, 21-esirge kelgende ashu mudhish tarixning qaytidin otturigha chiqishigha xitay kompartiyisining, jümlidin xitay xelqining buninggha süküt qiliwatqanliqini, shu sewebtin özining xitaylar üchün we xitay kompartiyisi üchün buningdin qattiq nomus hés qiliwatqanliqini bayan qildi. 

Shuningdin kéyin Uyghur, mongghul we tibet wekilliri sözge chiqip alaqidar ehwallardin melumatlar berdi. Shu qatarda Uyghurlargha wakaliten amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen sözge chiqip, lagér guwahchilirining bayanliri Uyghurlarning hazir qandaq zulumgha duch kéliwatqanliqini tolimu janliq teswirlep bériwatqanliqini, shunga dunyaning bu mesililerge undaq addiy qarimasliqi lazimliqini alahide tekitlidi. 

Yighin ariliqidiki dem élishta amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen bilen yighin toghrisida qisqiche söhbetleshtuq. U bu xildiki yighinlardin paydilinip Uyghur dawasini téximu köp kishilerge anglitish mumkin bolidighanliqini, emma buningliq bilen Uyghur dawasining özgichiliki ajizliship qalmaydighanliqini tekitlidi. 

Bu qétimqi yighin'gha amérika hökümet terepning köpligen xadimliri, shuningdek xitay démokratliri we birqisim Uyghur jama'iti ishtirak qildi. Bu qétimqi yighin ete yene bir kün dawam qilidighan bolup, biz bu toghriliq dawamliq xewer bérimiz.