Misirda tutqun qilin'ghan oqughuchilar arisida tungganlarningmu barliqi algha sürülmekte (1)

Misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarning qolgha élinishi heqqidiki melumatlar herqaysi metbu'atlarda keng yer éliwatqanda shu qétimliq qolgha élishta zor sandiki tunggan oqughuchilarningmu qolgha élin'ghanliqi hemde hazirgha qeder héchqandaq iz-dériki bolmaywatqanliqi melum boldi. Töwende muxbirimiz ezizning bu heqtiki tepsiliy melumatliri diqqitinglarda bolidu.

Buningdin birer ayche ilgiri misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarni misir saqchilirining iz bésip qolgha élishi uzaq ötmeyla dunya jama'etchilikige melum bolushqa bashlidi. Gerche shu qétimliq zor kölemlik qolgha élish weqesidin kéyin bir türküm Uyghur oqughuchilar misirdin bashqa döletlerge qéchishqa muweppeq bolalighan bolsimu yene ikki yüzge yéqin Uyghur oqughuchining hazirmu misir türmiliride ikenliki heqqide uchurlar köplep melum bolmaqta.

Ene shu qatarda qolgha élin'ghan oqughuchilar ichide Uyghurlardin bashqa yene bir qisim tunggan we xitay oqughuchiliriningmu barliqi “Xelq'ara kechürüm teshkilati” ning 1-awghusttiki ochuq muraji'etnamiside tekitlen'gendin kéyin, bu ehwallar heqqidiki bezi tepsiliy uchurlar shu qétimliq tutqunda qolgha élin'ghan tunggan oqughuchilarning uruq-tuqqanlirining wastichilikide bizge melum bolushqa bashlidi.

Alaqidar uchurlarda körsitilishiche, hazir xitay pasporti bilen el ezher uniwérsitétigha tizimgha aldurghan oqughuchilarning sani ikki minggha yéqin bolup, bularning köp qismi tungganlar iken. Tungganlardin qalsa ikkinchi orunda turidighini Uyghurlar iken. Nöwette amérikining jorjiye uniwérsitétida oquwatqan aspirant, tungganlardin yétilip chiqiwatqan aktip tor yazghuchiliridin sulayman yigu  (Sulaiman Yigu) misirda shu qétimliq tutqun'gha guwah bolghan shahitlardin özige biwasite yétip kelgen uchurlargha asasen hazir misir da'irilirining elliktin artuq tunggan oqughuchini tutup turuwatqanliqini algha sürdi. U bu heqte mundaq dédi: “Shundaq. Hazir texminen 60-70 tunggan ‛xuyzu‚ oqughuchining Uyghur oqughuchilar tutulghan mezgillerde qolgha élin'ghanliqi melum. Bu ishlarning yüz berginige bügün yigirme nechche kün bolup qaldi. Yene bir qisim tunggan oqughuchilar shu qétimqi tutqunda ‛biz yaponiyelik‚ déyish arqiliq aman qaptu. Men ularning qolgha élinishini pütünley bir xataliq, dep qaraymen. Shunga hazir biz misir terepning bu tunggan oqughuchilarni qoyuwétishini kütüwatimiz. Alaqidar terepler ularni qolgha élishning xata bolghanliqini bilip turuqluq ularni hazirmu tutup turuwatidu.”

Biz bu oqughuchilarning pasport yaki wiza seweblik qolgha élin'ghan éhtimalining bar-yoqluqi heqqide sorighinimizda sulayman yigu bu oqughuchilarning misirgha qanunluq xitay pasporti bilen kirgen tungganlar ikenlikini tekitlidi. U bu heqte mundaq dédi: “Ularda u xildiki wizining waqti ötüp kétish yaki pasportining waqti toshup kétish dégendek ishlar mewjut emes. Bu heqtiki uchurlarni misirdin manga yetküzüp bériwatqan bireylen téxi yéqinda oqushni püttürgen bolup, shuning éytip bérishiche bu tungganlar Uyghurlar tutulup uzaq ötmeyla qolgha élinishqa bashlighan. Shu waqitta misir saqchiliri ‛xitay‚ chiray ademla bolsa hemmisini qara-qoyuq tutuptu. Wizisida héchqandaq chataq bolmighan normal oqughuchilarnimu tutuptu. Shu waqitta qolgha élin'ghanlar özlirini tutushqa kelgen misir saqchilirining arisida xitayche sözlewatqan saqchilarning barliqini körüptu. Shunga bu yerde wizigha da'ir héchqandaq mesile mewjut emes.”

Misir saqchilirining ichide xitayche sözleydighan saqchilarning peyda bolup qélishi misirdiki Uyghur oqughuchilarnila emes, tungganlarnimu heyrette qaldurghan ishlarning biri bolghanliqi melum. Sulayman'gha bu heqte uchur yetküzgüchi shu qétimqi zor kölemlik qolgha élishta “Misir xitay oqughuchilar uyushmisi” ning chong rol oynighanliqini alahide tekitligen. Sulayman bu heqte mundaq dédi: “Bu shundaq bolghan ish iken. Shu waqitta misir saqchilirining arisida xitayche sözliyeleydighan xadimlarning peyda bolup qélishi bilen birge u saqchilarning qolida oqughuchilarning isimliki, téléfon nomurliri, ularning qeyerde olturidighanliqi qatarliqlarning hemmisi teyyar iken. Shunga saqchilarning oqughuchilarni qolgha élishi bekmu téz we del ishqa éshiptu. Hemme ishlar saqchilarning bu oqughuchilar heqqide toluq melumatliq ikenlikini körsitidu. Misirdin bu heqte xewer bergüchi manga misirdiki ‛xitay oqughuchilar birleshmisi‚ din guman qiliwatqanliqini, oqughuchilargha da'ir bu uchurlarni shularning misir saqchilirigha bergen bolushi éhtimalgha bekmu yéqinliqini dewatidu. Uning éytip bérishiche, shu qétimliq tutqunda uning bir dosti qolgha élin'ghan iken. Bu néme ishken désingiz, u shu waqitta bir qétimliq köngül échish pa'aliyitige teklip qilin'ghan iken. Pa'aliyet eslide bir baghchida bolidikentuq, u shu yerge barghanda baghchida kütüp turghan misir saqchiliri uning dostini tutup kétiptu. U bu heqte bekmu tepsiliy toxtalmighan bolsimu, emma shu qétimliq zor kölemlik qolgha élishning arqisida ‛xitay oqughuchilar birleshmisi‚ ning qoli barliqidin qattiq gumanlinidighanliqini dewatidu.”

Shu qétimliq tutqundin aman qalghan Uyghur oqughuchilarning éytqanlirimu sulayman'gha bu heqte uchur bergüchining melumatlirining chinliqini delilleydu. Yéqinda misirdin qéchip chiqqan raziye bu heqte söz bolghanda ilgiri birnechche qétim oyun körüsh béliti tarqitish heqqide élan chiqirilghanliqini, heqsiz bélet élish üchün oqughuchilarning pasport qatarliq guwahnamilirini körsitishi telep qilin'ghanliqi, emma bir qisim Uyghur oqughuchilarning bu ehwallardin gumanlan'ghanliqini sözlep berdi. 

Biz sulaymandin uninggha uchur bergüchining Uyghur yaki tunggan ikenlikini, yene kélip uning Uyghurlar bilen tungganlarni arilashturup qoyush éhtimali bar-yoqluqini sorighinimizda u mundaq dédi: “Manga uchur bériwatqan u kishi bir tunggan bala. Méning hazir dewatqanlirim pütünley tungganlar heqqidiki ishlar, umu bir tunggan oqughuchi. Qolgha élin'ghan oqughuchilar xitayning oxshash bolmighan jayliridin kelgenler, yeni yünnen, gensu, xénen qatarliq jaylardin kelgenler. Ular sherqiy türkistan bilen héchqandaq alaqisi yoq oqughuchilar, yeni ular chong quruqluqtin kelgen, yene kélip ular Uyghurche bilmeydu, Uyghur balilar bilenmu arilashmaydu. Shundaq turupmu ularni saqchilar qolgha aptu. Shunga bu zadila eqilge sighmaydighan bir ish boldi, dep qaraymen.”

Biz sulaymandin hazir qolgha élindi, dep melum bolghan oqughuchilarning éniq sani heqqide melumat sorighinimizda u bu oqughuchilar arisida qismen salar, dongshyang qatarliq musulman oqughuchilarningmu barliqini éytti.“Shu yerde oquwatqan oqughuchilarning mölcherlishiche qolgha élin'ghan tunggan oqughuchilarning sani 60-70 etrapida iken. Ularning ichide az sanda salar we dongshyang oqughuchilarmu bariken. Emma misir saqchiliri tutqan bu bir top oqughuchining köp qismi yenila tungganlar iken. Bu ishlargha mana shu tapta yigirme kündin ashqan bolsimu misir saqchiliridin ta hazirgha qeder bu tunggan oqughuchilar heqqide héchqandaq uchur alalmiduq. Qolgha élin'ghanlardin qoyup bérilgen birersimu yoq, ularning a'ile-tawabatlirighimu bu heqte héchqandaq uchur bérilgini yoq. Shunga ularning hazirqi ehwali nedin negiche, biz bu heqte héchnerse bilmeymiz. Biz peqet ular belkim térrorluq gumani bilen qolgha élin'ghan bolushi mumkin, dep perez qiliwatimiz. Shunga héchkimmu ularning qeyerge qamalghanliqi, ularni qolgha élishta qandaq delil-ispatning mewjutluqi heqqide birnerse déyelmeywatidu. Shunga gepning qisqisini éytsaq, ularning qolgha élinishigha seweb bolghudek héchnerse yoq. Delil-ispatmu, qolgha élish qeghizimu, jinayet hökümimu yoq. Ular mushu yosunda jimjitla ghayib bolup, közimizdin yütti.” 

Melum bolushiche hazirghiche qolgha élin'ghan tunggan oqughuchilarning uruq-tughqanliri misir türmisidiki bu balilarning ehwalidin bixewer bolup, bu heqte héchqandaq uchur élish mumkinchiliki yoq iken.