Misirda xitaygha qayturulush xewpi astida turuwatqan Uyghurlarning ehwali jiddiy endishe peyda qilmaqta

Xitay hökümitining misir saqchi da'irilirini ishqa sélish arqiliq misirda yashawatqan Uyghurlarni tutqun qilishi we mejburiy qayturup kétishi xelq'aradiki kishilik hoquq organlirining küchlük naraziliqigha uchrighan idi. Yéqinda bu weqege qarita amérika tashqi ishlar ministirliqimu bayanat élan qilip, misirda tutqun qilin'ghan oqughuchilarning ehwaligha diqqet qiliwatqanliqini bildürdi. Közetküchiler bolsa, xitayning bu herikitige eger jiddiy inkas qayturulmighan teqdirde, uning öz qolini bashqa döletlerdiki Uyghurlarghimu uzitishi mumkinlikini bildürmekte.

Misir saqchi da'iriliri bu yil iyulning bashliridin tartip, misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarni qolgha élishqa bashlighandin buyan misirda oquwatqan, yashawatqan alahazel 7-8 ming etrapida Uyghurning bu tutqunning tesirige uchrighanliqi melum. Ular ichide bir qisimliri xitaygha qayturulghan, yene bir qisimliri türlük amallar arqiliq türkiyege qéchip kelgen bolsa, yene texminen 70-200 neper giche Uyghurning misir türmiliride tutup turuluwatqanliqi mölcherlenmekte.

Gerche xelq'aradiki her derijilik kishilik hoquq organliri, metbu'atlar misir hökümitining Uyghur oqughuchilarni xitaygha qayturup bermesliki heqqide pa'aliyetlerni dawamlashturuwatqan bolsimu, misir türmilirige qamalghan 200 etrapida Uyghur oqughuchi yenila her waqit xitaygha qayturulush xewpi astida turmaqta. Ularning teqdiri xelq'aradiki Uyghur jama'etchilikini endishige salmaqta.

Amérika tashqi ishlar ministirliqimu radiyomizgha bergen inkasida, amérikining xitaygha qayturulush xewpi astida turuwatqan Uyghurlarning ehwalidin endishe qiliwatqanliqini bildürdi.

Ular bayanatida, “Xitaygha qayturup bérilgen Uyghurlarnimu tilgha élip, xitay hökümiti qayturulghan Uyghurlarning heq-hoquqlirigha xelq'ara kishilik hoquq qanun-tüzümliri boyiche kapaletke ige qilishi kérek. Barliq jeryanlarning ochuq-ashkara bolushigha, ularning adil mu'amile körüshige we bixeterlikige kapaletlik qilishi kérek” dédi.

Xitay hökümitining misirda oquwatqan Uyghurlarni qayturup kétish weqesi chet'ellerdiki közetküchiliriningmu diqqitini qozghighan idi. Bezi közetküchiler xitayning chet'ellerdiki Uyghurlargha qolini uzitiwatqanliqi, eger misirdiki bu weqege küchlük inkas qayturulmighan teqdirde buning dawamining kélishi mumkinlikini agahlandurmaqta.

Mesilen, amérikida neshrdin chiqidighan “Xitay arxipliri” namliq tor zhurnilida “Xitay Uyghurlarni qaytishqa mejburlawatidu. Némishqa bezi döletler xitayning telipini ret qilmaydu” mawzuluq bir parche maqale élan qilindi.

Maqale aptori jéssika betki xitay hökümitining chet'ellerde oquwatqan Uyghurlarni qayturup élip kétidighan heriketlirini jimjit halda xéli burunla bashlap bolghanliqini, xitay hökümitining Uyghurlarni qaytip kétishke chaqirghanliqi, bezi oqughuchilarning ata-anilirini baliliri qaytip kelgüche türmige soliwélishtek amallar arqiliq balilarni qayturup kelgenlikini körsetken.

U maqaliside yene, bu yil iyulda misir saqchi da'iriliri xitayning buyruqigha bina'en misirdiki özlükidin qaytip kelmigen Uyghur balilarni keng kölemde tutqun qilish herikitini bashlimighuche dunyaning buningdin xewiri bolmighanliqini bayan qilghan we “Eger bu mesilide süküt dawam qilghan teqdirde, u halda bu bashqa döletlermu misirdek heriket qilsa tenqidke uchrimaydighanliqini ipadilep qoyidu we netijide bu döletlerning saqchi organliri xelq'ara organlarning tenqididin ensireshning hajiti yoqken, dep xatirjem bolup kétidu” dégen.

Dunya Uyghur qurultiyi bash katipi dolqun eysa ependi bügün bu mesile üstide toxtilip, ilgiri xitay hökümiti chet'ellerdiki siyasiy pa'aliyetchilerni we ularning pa'aliyetlirini cheklesh üchün shu döletlerge bésim ishletken bolsa, emdilikte adettiki Uyghurlargha yeni misirda oquwatqan, tirikchilik qiliwatqan normal Uyghurlargha qol uzatqanliqini eskertti we misir hökümitining bu herikitining qattiq tenqidlinishi kéreklikini bildürdi.

“Xitay arxipliri” namliq zhurnalda élan qilin'ghan maqale aptori jéssika betkimu öz maqaliside, xitay hökümitining ta hazirghiche bu Uyghurlarni néme üchün qayturup ketkenliki toghrisida bir ochuq bayanat bermigen bolsimu, uning sewebini texmin qilishning qéyin emeslikini bildürgen.

U maqaliside yuqiri mezmunlar heqqide toxtilip munularni bayan qilghan: “Xitay hökümitining bu Uyghurlarni qayturup kétish sewebining xitayning ularning chet'ellerdiki radikal guruppilargha qatniship, kéyin yurtigha qaytip kélip bu yerde hujum élip bérishidin qorqqanliqidin boluwatqanliqini perez qilish unche qéyin emes. Emma bu yerdiki pakit bolsa qayturup kétilgen balilarning héchqaysisining bundaq térror teshkilatliri we térrorluq pa'aliyetliri bilen héchqandaq alaqisi bolup baqmighan balilar ikenliki. Ularning misirda turush sewebliri herxil bolush bilen birge, misirdiki Uyghurlarning biri özining misirda yashawatqinigha 15 yil bolghanliqini éytti. Bu yerde untup qalmasliqimiz kérekki, ular xitaygha qaytsa zulumgha uchraydighanliqini bilidu...”

Amérikidiki kishilik hoquq organliridin bolghan erkinlik sariyi tetqiqatchisi sarah kuk xanim bolsa xitay hökümitining buninggha oxshash héchqandaq zorawanliq bilen shughullinip baqmighan ademlergimu zorawan qatarida mu'amile qilishining eslide özliri üchün xeterlik aqiwet peyda qilidighanliqini eskertti.

U mundaq dédi: “Menche bu ziddiyetni ötkürleshtürüwétidighan bir mesile. Chünki u, mushu kemgiche héchqandaq zorawanliq bilen shughullanmighan, bundaq ishlardin uzaq turup kelgen kishilerningmu köz qarishini özgertidu. Ular men zorawanliq qilmisammu beribir bir zorawan térrorchigha oxshash mu'amilige uchraydikenmen, uningdin köre zorawanliq usulini qollansam bekrek ünümi bolidiken, zorawanliq qilmisam téxi ular méning keynimge kiriwalidiken, deydighan köz qarashni shekillendüridu. Shunga menche xitay hökümitining bu qiliwatqan heriketliri intayin xeterlik. U eks tesir peyda qilidighan siyasetlerdur.”

Istansimiz igiligen uchurlarda, misirdin qaytip barghan Uyghurlarning ayropilandin chüshken haman béshigha qara xalta kiydürülüp namelum orunlargha ep kétilgenliki, bezilirining qayta terbiyilesh merkezliride tutup turuluwatqanliqi, hetta misirdin qaytqan 12 yashliq emirulla memetning nezerbend astigha élinip, siyasiy terbiye éliwatqanliqidin bashqa uni misirdin élip qaytqan dadisining yette yil késilgini, besh taghisiningmu qamaqta ikenliki, anisi we bowisining emirullani misirgha oqushqa ewetkenlikidek atalmish xataliqini boynigha élip, da'irilerge xataliqini tekrarlimasliq heqqide wede bergenlikidek ehwallar ashkarilan'ghan idi.

Dolqun eysa ependi, xitaygha qayturup bérilgen 20 dek baliningmu aqiwitidin hazirghiche héchqandaq xewer yoqluqini eskertip turup, dunya döletlirini nöwette misirda dawamliq qayturulush xewpi astida turuwatqan balilarni qutquzuwélishqa chaqirdi.

Jéssika betki xanim bolsa maqaliside eskertip: “Xitay hökümitini, bu herikitini özi gépim ötidu dep qarighan bashqa döletlerdimu qilmaydu, dégili bolmaydu. Eger dunya sükütte turushni dawam qilsa, u halda xitay hökümiti téléfonni qoligha élipla bashqa döletlerdinmu chet'ellerdiki Uyghurlarni teqibge élishni sorishi mumkin. Xitayni ret qilishni xalaydighan döletler siler qeyerde?” dep yazghan.