Xitayda az sanliq milletlerge hésdashliq qilghan bir mongghul qizi ölüm tehditige uchridi

Muxbirimiz erkin
2018.03.28
xitaydiki-az-sanliq-milletler-mesilisi-we-iqtisadiy-perqler-305.jpg Yaponiyide neshr qilin'ghan “Xitaydiki az sanliq milletler mesilisi we iqtisadiy perqler” namliq kitabning muqawisi. 2012-Yili 20-séntebir, yaponiye.
RFA/Qutluq Haji

Jang xanim yéqinda aliy mektep püttürgen bir mongghul qizi bolup, u ottura mektep we uniwérsitétni xitayning ichkiri ölkiside oqughan idi. Jang xanim bir mongghul a'iliside tughulghan bolsimu, lékin u mongghulchini bilmeytti. Uning kimlik kartigha mongghul, dep yézilghandin bashqa, bu mongghul qizida mongghulluqning héchqandaq ipadisini tapqili bolmaytti.

U ötken yili ötküzülgen bir pa'aliyetke qatnishishqa bérip, yighin'gha qatnishishi ret qilin'ghuche bolghan ariliqta héchqachan özining mongghul kimlikini oylap baqmighan. Jang xanim ötken yili 7‏-ayda béyjingda ötküzülgen yashlarning bir ayallar hoquqi kursigha qatnishishqa baridu. Lékin kursni teshkilligüchi orunning mes'uli uning kimlikidiki mongghulche xetlerni körüp, uning yighin'gha qatnishishini ret qilidu. 

Bu weqe jang xanimning öz kimliki, xitayning Uyghur, tibet we bashqa az sanliq milletlerge qaratqan siyasiti heqqide pikir yürgüzüshige türtke bolidu. U yéqinda xitayning sina mikro blogida “Iztirap ichidiki ümid” serlewhilik maqale élan qilip, az sanliq milletlerni kemsitish siyasitini tenqid qilghan. U maqaliside xitayning bir tereptin az sanliq milletlerning wetenni söyüshini telep qilip, yene bir tereptin ulargha 2‏-sinip puqra mu'amilisi qilishtek siyasitini “Mentiqsizliq” dep tekitligen. 

Uning maqalisi sina mikro blogida keskin munazire qozghap, xitay tordashlirining shiddetlik tenqidi, hujumi, haqariti we tehditige uchrighan. Bezi xitay tordashlar uninggha ölüm bilen tehdit sélip, “Az sanliq milletlerning hemmisining öltürülüshi kérek” likini ilgiri sürgen. Sina mikro blogi mezkur maqalini élip tashlighan bolsimu, lékin uninggha qarshi yézilghan radikal hujumlargha chek qoymighan. 

Analizchilarning qarishiche, bu weqe “Xitay hökümitining az sanliq milletlerge héchqandaq pikir qilish boshluqi qoymighanliqi” ni ipadileydiken. Amérika nyuyork sheherlik uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya ming, az sanliq milletlerni kemsitish xahishining pütün xitay jem'iyitide mewjut mesile ikenlikini bildürdi. Uning qarishiche, bu xil xahishning mewjut bolup turushida nurghun amillarning roli bar iken. 

Shya ming mundaq deydu: “Bu xil xahish we qarshilishishni noqul bir seweb keltürüp chiqarghan emes. Buni tarixiy seweb, hökümetning siyasiy idé'ologiyisining tesiri, xelq ichidiki siyaset keltürüp chiqarghan her xil amillar keltürüp chiqarghan. Tarixiy seweb nuqtisidin alsaq biz shuni körimiz, xitay nechche ming yildin béri yatlar we xu'ashyalar, dep ayrilip keldi. Chünki, xu'ashyalar yaki xenler etraptiki döletler we charwichi milletlerni yatlar, dep teripleytti we özlirini üstün orun'gha qoyup, ulargha kemsitish neziride qaraytti. Bu xil xahish hazirgha qeder dawamliship keldi.”. 

Bezi Uyghur mutexessislirining körsitishiche, xitaylardiki bu xil tarixiy pisxologiyilik yönilishning shekillinishide shimaldiki milletler asasliq rol oynighan. Amérikidiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi qahar barat mundaq deydu: “Dunyaning bashqa jaylirigha qarighanda xitaylarda birlikni, dölet birlikini ela bilidighan étiqad bar. Bu étiqad öz waqtidiki mushu honlarning, orxun türklirining bésimi, uningdin kéyin qara xitay deymiz, eng axirigha kelgende manjularning bésimidin peyda bolghan. Bular shimaldiki atliq milletlerning qattiq bésimigha uchrap kelgen. Seddichin sépilighila qarisaq bu küchning qanchilik éghirliqini bildüridu. Shunga ular yashap qélish üchün bir döletke uyushup yashishi shert. Shunga, bu tarixiy pisxologiyilik téndinsiye mushundaq shekillen'gen”.

Jang xanim yazmisida yene, özi uniwérsitétta oquwatqan mezgilide Uyghur we qazaq millitidin bolghan musulman sawaqdashliriningmu mektep ichide yaghliq chigish, namaz oqush qatarliqlardin cheklen'genliki, bir Uyghur sawaqdishi peqet namaz oqughanliqi üchünla mekteptin qoghlandi qilish bilen tehdit qilin'ghanliqini bayan qilghan we: “Bu sawaqdishim manga Uyghurlar uchrawatqan mu'amililerni dep berginide men ulargha ishinelmey qalghan idim, taki özümning béshigha bu weqe kelgüche” dégen. U, özining yuqiriqi kechürmishliride, xitayning az sanliq milletlerni kemsitish siyasitining uniwérsitéttiki Uyghur, tibet sawaqdashlirigha salghan iztiraplirini bayan qilghan.

23 Yashliq mongghul qizi sina blogidiki maqaliside, uniwérsitéttiki Uyghur sawaqdashlirining deslepki yillardiki hayati bilen kéyinki yillardiki hayatidiki özgirishni sélishturidu. U, Uyghur sawaqdashlirining uniwérsitét hayatini teswirlep, ular üchün “Her yili mektipidiki eng muhteshem héyt-bayramning qurban héyti” ikenlikini tekitleydu. U mundaq yazidu: “Shu küni Uyghur we qazaq sawaqdashlirimiz milliy kiyim-kécheklirini kiyip, zinnet buyumlirini taqap qoshna yataqlargha héytlayti. Men tunji qétim ularning héyt petisi qilishi, Uyghur tilida héytni mubarekleshlirini körüp, bek xushal bolghan idim. Bolupmu ularning özi pishurghan pirenik, qurt, qaymaq, qétiq we bashqa pishuruqlirini üstelge tizip, yataq ishikini keng échip qoyup, öz ara tentene qilishi méni bek xursen qilghan idi” dep tekitligen.

Doktor qahar baratning körsitishiche, xitaydiki bashqa milletlerni kemsitish, ularni xorlashtek bu xil showinizmliq idiye hazir kontroldin chiqip ketken. U, buning xitayni weyranchiliqqa élip baridighanliqini bildürdi. 

Qahar barat: “Siyaset bashqurghan béyjing, bundaq yönilishni esli bésishi kérek. Chünki, kona adawetni saqlash, döletler, milletler munasiwitide xata. Lékin, béyjingdiki rehberler yene buni righbetlendürüwatidu. Bular yapon bilen düshmenleshti, sherqiy-jenubiy asiyadiki döletler bilen düshmenleshti. Buni körüwatimiz. Dölet ichide Uyghur, tibetlerni yoqitishqa ötüwatidu. Mushundaq milliy showinizmliq ghaljirliq idiyeni righbetlendüriwerse, bir yerge kelgende kontrolluqtin chiqip kétidu. Hazir kontrolluqtin chiqip ketti. Shunga, bu showinizmliq ghaljirliq dawamlishidu. Eng axiri özi weyran bolidighan yerge baridu” dédi. 

Lékin, shya ming ependining tekitlishiche, yuqiriqi mongghul qizi torda uchrighan tenqidlerning zor bir qismining xitay tordashlirining pikrige wekillik qilishi gumanliq iken. U, xitay hökümitining öktichi pikirlerni tenqidlep, kishilerning diqqitini buraydighan yumtallarni qolliniwatqanliqini bildürdi. 

Shya ming mundaq deydu: “Xitay hökümiti aptomatik programmilarni ishlitip, sizge buzghunchiliq qilidighan uchurlarni yollaydu. Chünki, siz torgha yézilghan inkas we tenqidlerge qarisingiz, uningda siz otturigha qoyghan nuqti'inezerge qarita héchqandaq konkrét köz qarash yaki pikir bérilmigen. Uningda peqet sizni haqaret qilidu. Bu haqaret sözlerning qarisingiz bashqilarghimu ishlitiliwatqanliqini körisiz. Shunga, biz u mongghul qizgha qaritilghan hujumlarni rast, dep ishinip ketmeslikimiz, uni xitaydiki puqralarning inkasi, dep qarap ketmeslikimiz kérek”.

Jang famililik mongghul qizining körsitishiche, 2015‏-yili 11‏-ayda parizhda yüz bergen térrorluq hujumidin kéyin mektipide Uyghur oqughuchilargha bolghan teqib kücheytilip, ularning herikiti nazaret qilinishqa bashlighan. Diniy étiqadi cheklinip, oqughuchilarda héytni tebriklesh, namaz qilish, qur'an oqush, yaghliq artishtek ehwallar ghayib bolghan.

U “Iztirap ichidiki ümid” serlewhilik maqaliside, hijapliq bir Uyghur sawaqdishining ehwalini tonushturup: “Parizh hujumidin kéyin oqutquchilirimiz we yétekchilirimiz bixeterlikni bahane qilip, uning kochigha yaghliq artip chiqsa, düshmenlikke uchraydighanliqini sözleydighan boldi. Rehberler yene mexsus paylaqchi orunlashturup uning herikitini közitishke bashlidi” dep tekitligen. 

U maqaliside bu Uyghur sawaqdishining Uyghurlar uchrawatqan mu'amililerni sözlep bergenlikini eskertip, “Lékin özümning béshigha bu weqe kelgüche uninggha ishenmey kelgen idim” dégen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.