Muhemmettoxti délosi we pakistandiki Uyghur muhajirlirining paji'elik qismetliri (4)

Igilishimizche, xitay da'iriliri buningdin 10 yil ilgiri pakistanda tutqun qilip muddetsiz qamaq jazasi bergen muhemmettoxti muhemmetrozidin bu yil özining siyasiy teshwiqati üchün paydilan'ghan.

Shiwétsiyede yashawatqan Uyghur pa'aliyetchiliridin abdulla kökyar ependi bu heqte radi'omiz ziyaritini qobul qildi we özi bilgen ehwallarni tonushturdi.

So'al: hörmetlik abdulla kökyar ependi, söhbitimizni dawam qilsaq, eng yéqinqi mezgilde muhemmettoxtining ehwali heqqide qachan uchur aldingiz?

Jawab: men bu uchurni bu yil 7-ayda tapshurup aldim. Bu yil yazda yeken we xotenlerde arqa-arqidin qanliq weqeler yüz bergendin kéyin, xitay da'iriliri 2003-yili pakistandin tutup apirip, 2004-yili ürümchide ömürlük qamaq jazasi bergen muhemmettoxti muhemmetrozini özining siyasiy teshwiqati üchün ishlitiptu. Yeni 2009-yilidiki “5-Iyul weqesi” de tutqun qilin'ghan nurgül bilen muhemmettoxti ikkiylenni yeken we xotenlerge apirip ammini yighip töwe qilduruptu. “Towiname” 7 bet bolup, ularning türmide öz jinayetlirige töwe qilghanliqi hemde bashqilarning hergizmu bu yolgha kirip qalmasliqini ularning öz éghizidin jama'et aldida dégüzüptu. Démek, xitay da'iriliri özige lazim bolghanda hetta ömürlük qamaqqa höküm qilin'ghan türmidiki siyasiy mehbuslarnimu öz teshwiqati üchün xizmet qilishqa mejbur qilghan.

So'al: muhemmettoxtining yeken, xotenlerde jama'et aldida sözligen, yeni mundaqche éytqanda, xitay da'iriliri söz tékistini yézip teyyarlap bergen ashu “Towiname” sining toluq tékistini özingiz körüp chiqtingizmu?

Jawab: men bu yil yazda wetendiki tor betliridin bu ehwalni uqqandin kéyin, yenimu ilgirilep uchur aldim. Kéyin muhemmettoxtining namidiki töwinamining “Ürümchi kechlik géziti” ge bésilghanliqini anglap, bir amallar bilen uning kopiyisini aldurdum.

So'al: ashu “Towiname”de déyilgen asasliq mezmunlar zadi némiken, muhim nuqtilirini qisqiche tonushturup ötken bolsingiz?

Jawab: muhemmettoxtining “Towiname” side mundaq ikki nuqta teshwiq qiliniptu. Biri, u özining pakistandiki xelq'ara islam uniwérsitétida qanun we xelq'ara munasiwetler boyiche bakalawrliq we magistirliq unwanigha érishken yuqiri melumatliq ziyaliy ikenlikini bayan qiptu. Andin özining döletning (xitayning démekchi) qanun-tüzümlirini közge ilmay, yoq ishlargha ariliship axiri bir jinayetchige aylan'ghanliqini we türmige qamalghanliqini sözleptu. Shundaqla ziyaliylar we bashqa ammigha xitab qilip ularning hergizmu hökümetke qarshi birer idiye yaki heriketke arilashmasliqini, bolmisa özige oxshash jinayetchige aylinidighanliqini eskertiptu. Ikkinchisi, u özining pakistandiki islam uniwérsitétida yuqiri melumatqa érishkenlikini, hazir wetende islam dini we uning telimatliri heqqide tarqalghan türlük petiwa we bayanlarning islam dinining esli mahiyitige yat ikenlikini, bu nuqtida hökümet teyinligen imamlarning chüshendürüshlirige qulaq sélish lazimliqini teshwiq qiptu.

So'al: baya sizmu tekitlep öttingiz, muhemmettoxti 2003-yili 7-ayda, yeni pakistan islam'abadtiki xelq'ara islam uniwérsitétida xelq'ara munasiwetler kespi boyiche magistir aspirantliqni püttürgen waqtida tutqun qiliniptiken. Emdi biz buningdin 10 yil burun ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisining muhemmettoxti délosi üstidin chiqarghan hökümnamisige qarap baqayli. Hökümnamining 1-bet 1-abzasta mundaq déyiliptu: “Jawabkar muhemmettoxti muhemmetrozi, Uyghur, 1977-yili 3-ayning 14-küni xoten nahiyiside tughulghan. Bashlan'ghuch mektep medeniyet sewiyeside, yeni bashlan'ghuchning 4-yilliq melumatigha ige,” déyilgen. Démek, da'iriler muhemmettoxtini bu yil yeken we xotenlerde amma aldida töwe qildurghanda, uning eyni waqitta pakistanda bakalawrliq we magistirliqqiche oqughanliqini pesh qilghan-yu, lékin 10 yil burunqi sot hökümnamiside bularning héchqaysisini étirap qilmay, uni bashlan'ghuch 4-yilliq melumatigha ige déyilgen. Bu xil lazim bolghanda hemmini kötürüp chiqidighan, bolmisa eng eqelliy pakitlargha köz yumidighan bu ehwalni siz qandaq oylidingiz?

Jawab: shundaq, bu nuqtigha sizmu diqqet qipsiz. Xitay hökümiti muhettmettoxtidin özining siyasiy meqsiti üchün paydilinishta intayin ustiliq qilghan. Yeni 10 yil burun uning pakistandiki dangliq islam uniwérsitétida alghan aliy melumatliri we érishken ilmiy unwanlirining birinimu étirap qilmighan. Uning sot hökümnamiside uni bashlan'ghuch mektep 4-yilliq melumatigha ige dep yazghan. Wehalenki, shuningdin 10 yil ötüp türmidiki siyasiy mehbus muhemmettoxtidin paydilanmaqchi bolghanda, uning pakistanda aliy melumat alghan hetta magistirliq ilmiy unwanigha érishken bilim adimi ikenlikini kötürüp chiqqan. Bu arqiliq barliq ziyaliylar we oqughan kishilerge agahlandurush yaki ibret körsetmekchi bolghan. Egerde muhemmettoxti xitay hökümiti üchün bashqa bir ishqa lazim bolup qalsa, belkim uning bashqa arxiplirinimu kötürüp chiqishi mumkin.

So'al: axirida sorimaqchi bolghinim, sizmu hem muhemmettoxtimu 1990-yillarning axirliridin 2000-yillarning bashlirighiche bolghan ariliqta pakistanda oqughan we yashighan Uyghurlardin hésablinisiz. Epsuski, muhemmettoxti eyni waqitta pakistan istighbarati teripidin tutqun qilinip xitaygha qayturulghan we éghir jazagha höküm qilin'ghanlarning biri. Emdi siz, muhemmettoxtining délosini eyni waqittiki pakistanda oqughan we yashighan Uyghurlarning bir paji'esi yaki tragédiyesige wekillik qilidu dep qaramsiz?

Jawab: elwette shundaq, muhemmettoxti 1990-yillardin 2000-yillarning bashlirighiche pakistanda oqughan, yashighan we tijaret bilen shoghullan'ghan Uyghur muhajirliri duch kelgen paji'elik qismetlerning bir misali. 11-Séntebir weqesidin kéyin pakistanning herqaysi jaylirida oquwatqan 190 din artuq Uyghur oqughuchilar pakistan bilen xitay saqchilirining keng kölemde tutqun qilishigha uchridi. Ularning bir qismi xitaygha qayturulup türmilerge tashlandi. Bir qismi iz-déreksiz ghayib boldi. Pakistanda qep qalghanlar dunyaning jay-jaylirigha qéchip öz jénini saqlap qaldi. Nurghunlar b d t musapirlar mehkimisining pakistandiki we bashqa qoshna ellerdiki ishxanisining panahliq bérishi bilen üchinchi bir döletke ketti. Muhemettoxti délosi ene ashu échinishliq tragédiyelerning bir ülgisidur.