Мунәввәрниң һекайиси (2): ана юрт ишқида

Мунәввәр шәмшидин абдулла(солда) ата-аниси вә инилири билән. 2010-Йили яз, вашингтон.

Мунәввәр шәмшидин абдулланиң алий мәктәпни пүттүрүш вә бакалаврлиқ унванини елиш мурасимидин кейин.

Мунәввәр шәмсидин абдулла “дипломат” журнилида “уйғур болғанлиқим үчүн намайиш қилимән” сәрләвһилик мақалисини елан қилғандин кейин, униң бу ишидин һәммидин бәкрәк сөйүнгини ата-аниси болди. Униң дадиси турған абдулла әпәнди бу һәқтә тохтилип, бу мақалида илгири өзи ойлап кәлгән болсиму, әмма қандақ ипадиләшни биләлмигән пикирләрниң наһайити уқушлуқ шәкилдә оттуриға қоюлғанлиқини ейтти.

Мунәввәрниң аниси зубәйрә шәмсидин ханимму инглиз тилида елан қилинған бу мақалә һәққидә тохталғанда өзиниң һәйранлиқини йошурмиди. Униң тәсәввурида теббий пәнләр бойичә магестирлиқта оқуватқан мунәввәрниң уйғурлар һәмдә улар нөвәттә дуч келиватқан сиясий мәсилиләр һәққидә бунчилик чоңқур чүшәнчигә игә болуши һәйран қаларлиқ ишлар иди.

Дәрвәқә, чәтәлләргә көчмән болуп чиқиватқан уйғурлар саниниң ешип бериши билән америка, явропа әллири, австралийә қатарлиқ җайларда уйғур муһаҗирлири барғансери зорийиватқан бир иҗтимаий топлуққа айлинишқа башлиди. Һалбуки, чәтәлләрдә туғулуп шу җайларниң тил муһитида өсүватқан уйғур пәрзәнтлириниң уйғур кимликидин һәмдә уйғур тилидин барғансери йирақлишип кетиши өз нөвитидә ят әлләрдики уйғур ата-аниларни һәрвақит тәшвишкә селип келиватқан бир чоң иҗтимаий мәсилиләрниң бири болуп кәлмәктә.

Зубәйрә шәмсидин ханим бу һәқтики зияритимиз җәрянида австралийәдә туғулуп, инглиз тили муһитида өсүп йетилгән мунәввәрниң уйғур тили һәмдә уйғур мәдәнийити җәһәтләрдә бунчә әтраплиқ мәлуматлиқ болалишини асаслиқи у чоң болған аилә муһити һәмдә җәмийәттики уйғурларға мунасивәтлик ташқи амилларға бағлайдиғанлиқини билдүрди.

Мунәввәрниң дадиси турған абдулламу әпәнди бу һәқтә пикир қилип, мунәввәрниң кичикидин австралийәдики уйғурларниң сиясий паалийәтлиригә, җүмлидин хитай әлчиханиси алдидики намайишларға қатнишип чоң болғанлиқини пәхирлиниш ичидә әсләп өтти.

Дәрвәқә, мунәввәрниң ата-анисиниң бу җәһәттики тиришчанлиқлири өзигә яриша мевә бәрди. Болупму уйғурларниң мәниви һаяти билән чәмбәрчас бағлинип кәткән уйғур әдәбияти мунәввәрниң балилиқидин башлап йетилдүргән китаб оқуш адитидә тегишлик орун алған иди. Мунәввәр буниңда ялғуз китаб оқуш биләнла чәклинип қалмай, йәнә өз алдиға мәшиқ әсәрләрни йезишни давам қилған иди.

Буниң билән кичикидин әдәбий иҗадийәткиму һәвәс қилиш билән өткән мунәввәрниң бу җәһәттики мәшиқлири узун өтмәй башқиларниң муәййәнләштүрүшигә наил болди. Униң шеири әсәрлири у толуқ оттура мәктәптә оқуватқан мәзгилләрдила оқутқучилириниң тәвсийә қилиши билән бир қисим мукапатларға намзат қилип көрситилип, яхши нәтиҗиләргә еришкән иди.

Мунәввәрниң әдәбий иҗадийитидики әң яхши нәтиҗиләрниң бири униң ана юрт ишқидики һес-туйғулири асасида йезилған “тунҗи әвлад өсмүрниң вәтинини издиши” намлиқ шеири әсири болди. Бу шеир австралийәдики йеңи җәнубий валес университетиниң инглиз тилида нәшр қилинидиған “шекәрсиз” намлиқ әдәбий журнилиниң 2017-йили 20-авғусттики санида елан қилинди. Бу шеирни қандақ бир сәвәбниң түрткисидә йезилип чиққанлиқи һәққидә сориғинимизда мунәввәр бу һәқтә қисқичә чүшәнчә бәрди.

Шеирда қәлб риштиси уйғур дияриға туташқан бир муһаҗир уйғур пәрзәнтиниң ана юрт ишқида өртәнгән қәлб садаси юқири истилистикилиқ шәкилдә баян қилиниду. Шуниңдәк уйғур дияриниң йеқин өтмүши вә униң һазирқи һалити образлиқ вә җанлиқ тәсвирлиниду. Әсли шеир инглизчә йезилған болуп, мәзкур шеирниң шаир таһир һамут тәйярлиған уйғурчә тәрҗимиси әсли әсәрниң бәдиий гүзәлликини мәлум дәриҗидә әкс әттүрүп берәләйду.

Мән алдандим шу толун айға,
Оранған иди у ялған йипәккә,
Йочун маканда чачмақта шола,
Өтмүштә мәвҗут болмиған сахта әслимә гоя.
Тәнһа яшимақтимән,
Һечбир әҗдадим яшап бақмиған бир земинда.
Толун ай пичирлайду,
Күмүш қирғақлар қарға чүмкәлгән пәрқләрни әслитиду.
Ялқунниң әкси худди қум бараханлири кәби,
Мениң роһим униң илкидә.
Мәптунлуқ вә қорқунч ичидә,
Окянға ташланған мәңгүлүк шолиси
Бир ят аралниң.
Илаҗим йоқ тәңритағқа қайтишқа,
Шундақла
Тохарлар маканиға.

Һувлиған бөриләр вә чапқур атлар кәлмәскә кәтти,
Овчи лачинларниң чирқирақ садалири билән.
Охшаш бир толун айда заһир болуп,
Тәнһа мән өзүм.

У қиз дәйду:
Карванлар, толғанған роһлар есиңдиму?
Тилни яридиған қоғунларниң шеринлики ядиңдиму?
Нават чайларчу?
Ядиңдиму мән? дәп сорайду. Әткән чайдин кейин
Нахшам билән сени әлләй етәр идим.
Ата-анилириң или вадисида
Төккән иди һөрлүк үчүн иссиқ қенини,
Йетәлмигән арманлар қалди узақта.

Әмма у қиз шивирлайду
Кәчмиш һаятқа.
Теқимиға чүшкән сумбул чачлар,
Тәклимаканниң иссиқ тиниқи.
Мән пәқәт бир ташланған сайә,
Чәтәлләрдә,
Зинданға қайта бәнд болуштин қутулуш үчүн тирмишиватқан.
Юртум әмма
Толун айға әсир болған.
У маңа, тәкрар - тәкрар
Техи мәнзилгә йәтмигәнликимни шивирлайду,
Таки мән әслийәлигүчә,
Неминиң техи башланмиғанлиқини билгүчә.
Әмма мән қайталмаймән
Таки ашу вәтән һөр болмиғучә,
Толун айниң апәтлик чаңгилидин
Қутулмиғучә.
Қачаники мән қутулғанда,
Ашу сахта йипәкләрдин
Оривалған
Мени асрап өстүргән вәтинимни.
Учуп барғум бар
Роһим маңа тикилип туруватқан ашу маканға,
Оттура асиядики дәря бойиға җайлашқан ашу вадиға,
Шу толун айға әсир болған вә униң ичидә панаһланған вәтәнгә.