Тайланд-малайшия арқилиқ түркийәгә қечип кәлгән имин қари билән сөһбәт (1)

Уйғурларниң өз юртидин чәтәлләргә қечиши узун тарихқа игә. Әмма кейинки йилларда, болупму 1990-йиллардин башлап уйғурларниң чәтәлгә көчүши барғансери көпийишкә башлиған.

Уйғур мусапирларниң ейтишичә, 2009-йилидин тартип хитай һөкүмитиниң уйғурларға елип бериватқан бесиминиң чидиғусиз вәзийәткә кәлгәнлики, болупму әқилгә сиғмайдиған диний бесим сиясити нәтиҗисидә нурғун уйғур қутулуш йолини чәтәлгә қечиш дәп қарап, 2013-йилидин башлап шәрқий җәнубий асия дөләтлири арқилиқ түркийәгә қечишқа башлиған. 2014-Йилиниң башлиридин 2015-йилиниң ахириғичә көп санда уйғур мусапир түркийәгә кәлгән иди.

Бу уйғурлардин 109 киши хитайға қайтурулған болуп, 60 әтрапида уйғур һазирғичә тайланд түрмилиридә ятмақта.

Биз хитайниң күнмиң шәһиридин йолға чиқип, 2 балиси вә аяли билән бирликтә тағ вә деңизларни ешип тайландқа, у йәрдин малайшияға келип, малайшия түрмилиридә йетип, ахири түркийәниң қәйсәри шәһиригә кәлгән диний зат имин қарим билән сөһбәт елип бардуқ.

Төвәндә униң билән елип барған сөһбитимизниң биринчи қисмини аңлаңлар.

Әркин тарим: имин қарим вәтәндин қачан вә немә үчүн айрилдиңиз?
-Мән вәтәндин 2013-йили 9-айда айрилдим. Айрилишимниң сәвәблириниң бири 2011-йилида юртимизда бир сәвәбләр билән байларни тутқили турди. Палани сән пахтичилиқта уни қилипсән, мундақ өй содилиқи қилипсән, банка билән елим-берим қилип өсүмини бәрмәпсән дегәндәкләрни баһанә қилип, ақсу вилайитидә 27 әтрапида байвәтчини 11 йилдин 7 йилғичә кесивәтти. Әмма буни мән билмәйттим. Бир ашханида олтурсам 70 яшлар чамисидики ақсу айкөллүк бир бовай, йенидики қошниси билән муңдишиватиду. Гепигә диққәт қилсам, гепидә дәйдуки, йәнә шу 1933-йиллардики ишлар тәкрарлинидиған охшайду, шең шисәй әйни йилларда үч хил күчни йоқатқан иди, бири маариптики күчни, йәнә бири байларни, йәнә бири алимларни йоқатқан иди. Һазирму охшаш нөвәт байларға кәлгән охшайду. Диндарларни йоқатқили хели болди. Байлардин кейин нөвәт маариптикиләргә келидиған охшайду дегинини аңлиғандин кейин бираз ойлинип қалдим. Ашханидин чиқип ойландим, тарих сүрүштә қилишқа башлидим. Шуниң билән у мәзгилдики тарихни оқусам растинила алди билән маариптикиләрни тазилапту, байларни тазилапту, андин кейин илим әһлини вәһшийлик билән тутупту. Шуниңғичә 2013-йили 9-ай кирип қалди. Раст дегәндәк долқун башланди, кейин палани йәрдә 2 бала оқутқан адәмни 11 йил кесиветипту, палани җайда өйидин бир синалғу лентиси чиқип қалған адәмни 10 йил кесиветипту дегәндәк хәвәр тарқилишқа башлиди. Бу бир баһанә. Ақсуда абләт қарим дегән бир зат бар иди. Көп ишлардин бихәвәр бир киши иди. Бир күн өйиниң өгзисидин тапанча чиқипту дәп, 13 йил кесивәтти. Мән бурун 3 йил түрмидә ятқан идим, бу үч йилниң бир йерим йили дохтурхана билән сақчи идариси арисида өтти. 2012-Йили түрмидин чиқтим. Шу йили ават наһийәсидин ақсу шәһиригә кәлдим. Ақсуға кәлгәндин кейин, һәптидә үч қетим сақчи идарисигә келип қол қой деди, әмди чай ичип олтурсам тутуп кәтти, икки күн күлүп олтурған вақтим йоқ.

Әркин тарим: 3 йил түрмидә яттим дедиңиз, немә дәп әйибләп 3 йил кесивәткән?
-У вақтида кәскән ишлар, башқа бир адәм бир мотсиклитни оғрилайду. Бу мотсиклитни маңа сирлитиду. Мән кона мотсиклитларни сирлайдиған ишларни қилидиған вақтим, у, оғрилиған мотсиклит икәнликини билмәймән. У вақитларда бир илим әһлини сиясәткә четип җазалимайтти. Бир илим әһлини җазалимақчи болса униң аилиси бир киши билән урушуп қелип, бир пичақ яки калтәк билән уруп қойған болса, уни палани адәм күшкүртти дәп, бир нәрсә йитип кәткән болса илим әһлигә чаплап, иҗтимаий җинайәтчи дәп җазалашни яхши көрәтти. Мени җазалиған вақит мотсиклитни бойиғили үч йил болған вақит. Мәсилән у 1995-йилидики бир иш, мени кәскән чағ 1999 йилидики иш. Мени хети йоқ оғриланған мотсиклитни сирлапсән дәп кесивәтти. Әмәлийәттә мән диний мәктәптә оқуғанлиқим үчүн кесивәтти, әмма хотәндә динда оқупсән демиди. У йилларда биримизни оғри, биримизни булаңчи, биримизни қанунсиз той қилдиң дәйду, мана мушундақ төһмәтләр билән кесәтти. Мениму мотсиклитниң кинишкисини сүйлимәй бойидиң дәп 3 йиллиқ кесивәтти. Шу сорақ җәрянида тән җазасиға учриған тартуқлар бар бәдинимдә. Мушу ишлар мени бәкла қорқутқан. Түрмидә тамақ бәрмәйду. Мән 1999-йили түрмидики вақтимда 7 йил кесилгән бир мәһбусқа тамақ бәрмигәнни көрдүм. Икки қоли билән икки путини кариватқа бағлап қоюп, җазалиғанлиқини көрдүм. Муддәтсиз кесилгән бири бар иди, вәтән хаини дәп егиз бир йәргә асти. Мән мушуларни көрүп иккинчи қетим түрмигә ташлансам сақ чиқалмайдиғанлиқимни ойлап, маңа бир қорқунч кәлди. Мән түрмидин чиққандин кейин түрмидин йеңи қоюп берилгән 11 дәк адәмниң мейитини юдум. Бу адәмләрниң путлири, қоллири хәшәктәк кичик болуп қапту, қосақлири бәкла йоған. Түрмидин чиқип узун өтмәйла өлүп кәтти.

Әркин тарим: бу адәмләр немә сәвәбтин өлгән болуши мумкин сизчә?
-Бу түрмидики әһвал бири ағрип қалдим десә беридиған дориси ениқ. Адәм ағрип өләй дәп қалғучә дохтурханиға апармайду. Йәнә бири бәзи түрмиләрдә тухумдәк бир парчә нанда бир күн җан сақлаймиз. Уйғурларни иҗтимаий җинайәтчи дәп кәссиму, бизгә қилидиған муамилиси йәнә башқичә. Булаңчи, оғри, дәп кесиду, әмма җазалиған вақтида хитайларға икки саәт қийнаш җазаси бәрсә, бизгә 4 саәт бериду. Бизни соғуқ муз үстидә бир саәт турғузса башқиларни турғузмайду. Мушундақ җазалайду әмди.

Әркин әкрәм: имин қари сиз түрмидә қандақ тән җазалириға учридиңиз?
-Мән түрмидә ағрип қалдим десәм, икки метир җайдин йәргә атти. Икки-үч қетим атти. Ағзимдин қан еқиватса 1-2 саәт кари болмай ташливәтти. Һошумни билмәй турсам бир вақитта дохтурханида йетиптимән. ялған һошидин кәткән болуши мумкин дәп иңәклиримгә йиңнә санҗип бақти, тапанлиримни көйдүрүп бақти. Иҗтимаий җинайәтчиләрниң һәммисигә бир тавақтин тамақ бериду, әмма биздәкләргә кәлгәндә яки тавақ өрүлүп кәткән болиду, яки башқа бир нәрсә болған болиду яки бу җинайәтчи гәп аңлимиди дегән ялған явидақ гәпләр билән тамақ бәрмәй ач қойиду. Таяқ йесәк урған җайлар сақийидикән, һазир бәдинимниң һәммә йеридә таяқ излири бар. Әмма тамақ аҗайип бир нәрсикән, бүгүн бәрмисә әтә берәрмикин дәйдикәнмиз, әтә бәрмисә өгүн берәмдикин дәйдикәнмиз, шеир ядлимисаң бәрмәймиз дәйдикән, шеирни ядлайдикәнмиз, йәнә бәрмәйдикән, ачлиқтин үчәйлиримиз қосрақлиримизға чаплишип кетидикән. Бундақ бир пәйттә тойғичә соғуқ суни ичирип қосуқимизға ваң ваң уриду. Бундақ таяқ йегәндин кейин бәзимиз қусимиз.

Ақсу аватлиқ имин қариминиң чәтәлгә қечип чиқишидики сәвәбләр тоғрисида елип барған сөһбитимизни аңлидиңлар кейинки программимизда давамини аңлитимиз.