Қирғизистандики хитай әлчиханиси алдида лагерларға қарши наразилиқ намайиши өткүзүлди

Қирғизистандики “қирқ чоро” уюшмисиниң тәшкиллиши билән бишкәктики хитай әлчиханисиниң алдида лагерларға қарши наразилиқ билдүрүш намайиши өткүзүлди.

Хитай һакимийитиниң уйғур елида йүргүзүватқан бастуруш сиясити, болупму җаза лагерлири мәсилиси муһаҗирәттики уйғурларниң түрлүк паалийәтлири вә дуняви таратқуларниң хәвәр-мақалилири арқилиқ дуняни ойғатти. Бу мәсилигә нисбәтән мусулман дөләтләрниң һөкүмәтлири һазирға қәдәр сүкүттә турған болсиму, әмма ашу дөләтләрдики аддий пуқралар хитайниң җаза лагерлирида милйонлиған уйғур, қазақ, қирғиз, вә башқа мусулман хәлқләрниң зәрдәп чекиватқанлиқини билип йәтти шундақла давамлиқ җим турушқа виҗдани йол қоймиди.

Хитайға қарши һәр хил көләмдики наразилиқ намайишлири русийә федиратсийәси вә оттура асия дөләтлиридиму елип берилмақта. 20-Декабир күни қирғизистан пайтәхти бишкәк шәһиридә “қирқ чоро”, йәни “қирқ әскәр” уюшмисиниң тәшкиллиши билән хитай әлчиханисиниң алдида 150 кишилик наразилиқ намайиши елип берилди. 

Радийомиз зияритимизни қобул қилған “қирқ чоро” уюшмисиниң рәһбири замирбек қочорбайеф бу қетимлиқ намайишниң мәқсити тоғрисида мундақ деди: 

“бүгүн ‛қирқ чоро‚ уюшмисиниң тәшкиллиши билән бишкәктики хитай әлчиханисиниң алдида 150 кишилик наразилиқ намайиш елип берилди. Бу намайишқа биз үч тәләп билән чиқтуқ. Биринчи болуп хитай хәлқ җумһурийитидики аз санлиқ милләтләр үстидин йүргүзүлүватқан зорлуқ-зумбулуқларни дәрһал тохтитишни вә лагерларни дәрһал йепишни тәләп қилдуқ. Андин ашу лагерларға қамалған қирғизлар қануни тәртипләр асасида соланғанму-йоқ? әгәр шундақ болса, улар қайси гунаһлири үчүн соланди дегән соалларни йоллап, хитай әлчиханисиниң җамаәткә очуқ җаваб беришини тәләп қилдуқ. Шу тәләплиримизни бизниң алдимизға чиққан хитай әлчиханисиниң хадимиға тапшурдуқ. Шуниң билән бир вақитта биз йәнә қирғиз һөкүмитигиму икки тәләп қойдуқ. Биринчиси, қирғизистандики хитайларниң саниниң зади қанчилик болғанлиқи, уларниң қирғизистанда қанунлуқ яки қанунсиз туруватқанлиқи, әгәр улар қанунсиз туруватқан болса оттуз күн ичидә дәрһал хитайға кәткүзиветишни тәләп қилдуқ. Биз йәнә ахирқи 10 йил ичидә қанчилик хитайларниң қирғизистан пуқралиқини алғанлиқини, вә уларниң буни қандақ қануний асасқа тайинип алғанлиқи һәққидә толуқ мәлумат берилишини соридуқ. Биз иҗтимаий тәшкилатлар, паалийәтчиләр вә мәмликәт хадимлириниң бир қануний комиссийә тәшкилләп, бу мәсилигә җиддий рәвиштә қарап чиқишини тәләп қилдуқ.”

Замирбәк қочорбайеф йәнә қирғизистан һөкүмәт тәрәпниң уларниң бу қетимлиқ бу намайишни уюштурушиға рухсәт бәрмигәнликини, әмма намайишчиларниң өз ирадиси билән хитай һөкүмитигә наразилиқ билдүрүш үчүн намайишқа чиққанлиқини баян қилди. У мундақ деди:

“биз қирғизистандики хитай мәсилиси бойичә 2012-, 2013-вә 2014-йиллири күрәш қилған идуқ, биз қирғизистандики хитай ширкәтлиридә ишләйдиған ишчиларниң ишләш рухсити қануний йол билән елинғанму-йоқ дегән мәсилә бойичә сүрүштүрүш елип бардуқ. Шуларни тәкшүрүп, арисида һәтта чеградин қоғлап чиқирилғанларму болди. Бүгүнки намайишимиз тоғрисида биз бишкәк шәһәрлик һөкүмәт идарисигә хәт йезип, уларға рәсмий билдүрдуқ. Һөкүмәт тәрәптин көп тосқунлуқлар болди, улар һәргиз хитай әлчиханисиниң алдида намайиш өткүзмәңлар, бишкәктики башқа мәйданларға чиқип өткүзүңлар дегән тәклипләрдә болди. Әмма биз шу тосқунлуқларға қаримастин, өз күчимиз билән ахири бу намайишни өткүздуқ. Хитай әлчиханисиниң алдида намайиш қилип өзимизниң тәләплиримизни хитай әлчиханисиға әвәттуқ. Әгәрдә бизниң тәләплиримизгә бир ай ичидә қарап чиқип җаваб бәрмисә наразилиқ һәрикәтлиримизни ахириғичә давамлаштуримиз дедуқ. Миң кишилик намайишларни елип беришқа бизниң күчимиз йетиду.”

Бу һәқтә қирғизистан һөкүмәт тәрәпниң позитсийисини билиш үчүн қирғизистан җумһурийити һөкүмити хәлқара мунасивәтләр идарисигә телефон қилдуқ. Мәзкур идариниң башлиқи медет түркмәноф бу мәсилини наһайити силиқ дипломатийилик йол билән һәл қилиш керәкликини ейтти. У мундақ деди:

“биз туюқсизла хитай һөкүмитигә бу мәсилидики наразилиқимизни билдүрәлмәймиз. Бу хитайниң ички иши. Әлвәттә, у яқтики әһвалларға ичимиз көйиду, әмма улар етник қирғиз болсиму, лекин қирғизистан пуқраси әмәс. Һазирқи вақитта хитай бизниң асаслиқ мәбләғ салғучи қошнимиз. Улар билән мунасивитимизни бузушни мән тоғра көрмәймән, бу мениң шәхсий пикрим. Буни дипломатик йол билән һәл қилиш керәк.”

Сиясий пәнләрниң магистир намзати, “иттипақ” гезитниң муавин муһәррири рәһимҗан һапизи зияритимизни қобул қилип, нөвәттә дуня миқясида хитай һөкүмити шәрқий түркистанда қурған җаза лагерлириға қарши наразилиқ билдүрүш намайишлири елип бериливатқанлиқини билдүрди. У сөзидә қирғизистан пуқралириму уйғур дияридики қериндашлириға йүргүзүлүватқан зулумларға қарап җим туралмайдиғанлиқини тәкитлиди.

“қирғизистан 24” вә “катсу медия” қатарлиқ таратқуларниң билдүрүшичә, намайиш қатнашқучилири қачан тәләплиригә ениқ җаваб берилгүчә бу намайишни давамлаштуридиғанлиқини билдүргән. Паалийәтчи бактибәк нурали оғлиниң “қирғизистан 24” ахбаратиға бәргән мәлуматида йәнә бир қанчә мәйдан намайиш болидиғанлиқидин сигнал бәргән. У сөзидә хитайниң уйғур аптоном районидики қериндашлириға йүргүзүватқан зорлуқ-зомбулуқлириға йол бәрмәйдиғанлиқини тәкитлигән. 

“спутник қирғизистан” ахбарат агентлиқиниң һөкүмәт көчмәнләр бөлүминиң мәлуматлириға асаслинип бәргән хәвиридә ахирқи сәккиз йил ичидә җәмий 214 нәпәр хитай пуқрасиниң қирғизистан пухралиқини алғанлиқини, уларниң ичидә 129 нәпириниң етник қирғиз икәнлики билдүрүлгән. 

Мәзкур ахбарат агентлиқиниң билдүрүшичә, өткән йили, йәни 2017 йилида қирғизистанда ишләш рухсити алған чәтәлликләр 14768 кишигә йәткән. Уларниң ичидә 11593 киши хитайниң ички өлкилиридин кәлгән хитайлар икән. Һалбуки, 2017 йилида уйғур аптоном районида яшиғучи түркий тиллиқ милләтләрдин һеч бир кишиниң хитай чеграсидин чиқишиға рухсәт берилмигән.