Тутқундики доктор нурәли шаһяқупни униң чәтәллик савақдиши сүрүштә қилди

2013-Йили германийәниң франкфурт университетидики магистирлиқ оқушини тамамлап, түркийәгә қайтип кәлгән фади затари тәрипидин йезилған “мениң уйғур достум, сән қәйәрдә” сәрләвһилик мақалә 14-декабир күни “муфтах тори” да елан қилинған.

Апторниң уйғур достиға болған сеғиниши вә ечиниши ипадиләнгән, уйғурларниң түркүм-түркүмләп лагерларға қамиливатқанлиқидәк паҗиәлик қисмәтлиригә һесдашлиқ қилинған шундақла хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан бастуруш сиясити әйибләнгән бу тәсирлик мақалә фейсбук қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда кәң тарқилип, диққәт қозғиди.

Аптор фади затари мақалисидә 2012-йили франкфурт университетида оқуватқан мәзгилидә тонушқан, кейинчә үрүмчигә қайтип кәткән мәктәпдиши вә уйғур дости нурәли шаһяқупниң 2018-йили хитай даирилири тәрипидин тутқун қилинғанлиқини билгән. У нурәлидәк бир илим адиминиң зиянкәшликкә учраш вәқәсигә қарита һәйранлиқини ипадиләш билән бир вақитта йәнә хитай даирилириниң уйғурларға йүргүзүватқан бастуруш сияситини әйиблигән.

Фади затари мақалисидә уйғур дости нурәли билән 2012-йили германийәдә хошлашқандин кейин бир мәзгилгичә иккийлән арисида нормал учур алақисиниң давамлашқанлиқини, әмма кейинки мәзгилләрдә алақиси туюқсиз үзүлүп, достиниң тәқдиридин әнсиригәнликини язиду. “нурәли 2012-йили германийәдин кәткән вақитни ойлисам көңлүм бәкла бузулиду. Мән уни айродромға апирип қойған вә униң үчүн яхши тиләкләр тилигән идим. Бизниң алақимиз бир мәзгил давамлашқан иди. Бир йилдин кейин, йәни 2013-йили нурәли докторлуқ унванини елип, шинҗаң педагогика университетида лектор болуп ишлиди. Охшаш бир йилда мәнму түркийәгә қайтип кәлдим. У мени йоқлап истанбулға келидиғанлиқи һәққидә вәдә қилған иди. Әмма 2014-йилиниң ахиридин башлап алақимиз үзүлди. Мән униңға нурғун қетим хәт язған, телефонлар қилған болсамму, әмма униңдин җаваб кәлмиди. Шундин кейин униң фейсбок вә тивиттер һесаблириму тақалди. Мән нурәлиниң әһвалидин әнсирәшкә башлидим. ‛немә үчүн нурәли мән билән алақисини үзиду?‚ дегән соалға җаваб тепишқа тириштим. Бәзидә униңдин хапа болсамму, әмма йәнила униң әһвалидин әнсирәйдиған болуп қалдим.”

У дости нурәлиниң тутқун қилинғанлиқ хәвирини аңлиған чағдики әһвалини баян қилип мундақ дәйду: “22-ноябир пәйшәнбә күни әтигән мән узун мәзгил алақисиз қалған нурәлиниң хәвирини алдим. ‛2016-йили хитайда тутқун қилинған уйғур билим адәмлири‚ намлиқ тизимликтә униң исмини көргән шу дәқиқидә йүрикимгә оқ тәгкәндәк азабландим.”

Фади затари өзиниң нурәли билән тонушқандин кейин, хитай һөкүмранлиқи астида яшаватқан уйғурларниң миллий кимлики, тарихи, өрүп-адити вә сиясий вәзийити һәққидә өзи илгири билмәйдиған нурғун билимләргә игә болғанлиқини баян қилиду. У мақалисидә өзиниң нурәлигә охшаш билимхумар бир талант игисиниң хитай һөкүмәт даирилири тәрипидин җазалинишини қобул қилалмайдиғанлиқини төвәндикидәк ипадиләйду:

“нурәли наһайити талантлиқ, тинчлиқпәрвәр, әмма өзигә хас сиясий қариши бар бири иди. Шуңа мән униң биригә зиянкәшлик қилидиған адәм икәнликигә ишәнмәймән. Нурәли һазир хитай һөкүмитиниң униңға адаләтсиз вә кәмситиш сиясити йүргүзүватқини испатлашқа амалсиз һаләттә. Әлвәттә, мәнму хитай һөкүмитиниң немә үчүн уйғурларға қарита бундақ җазалаш сиясити елип бериватқанлиқиниң сәвәбини билмәймән.”

Америка аләм қатниши идарисиниң алий инженери доктор әркин сидиқ әпәндиниң қаришичә, хитай һөкүмити илгирики йилларда чәтәлләргә оқушқа чиққан уйғурларға қарита һәр хил юмшақ васитиләрни қоллинип, уларниң оқуш мәзгилидә чәтәлләрдики уйғур сиясий тәшкилатлири вә паалийәтчиләрдин йирақта турушни тәвсийә қилған. Уларға әгәрдә оқушини түгитип юртиға қайтип кәлсә, юқири мааш вә яхши хизмәт беридиғанлиқини вәдә қилған. Бу сәвәбтин шинҗаң педагогика университетиниң оқутқучиси доктор нурәли шаһяқупқа охшаш зор бир түркүм уйғур оқуғучилар оқушини түгитип қайтип кетиш йолини таллиған. Әмма хитай бүгүнки уйғур сәрхиллирини йоқитиш долқунида алди билән илгири чәтәлләрдә оқуп кәлгән нурәлигә охшаш уйғур зиялийлирини тутқун обйекти қилған.

Әркин сидиқ әпәнди йәнә нөвәттә уйғурлар пүткүл милләт бойичә бастурулушқа учраватқан вәзийәттиму чәтәлләрдә яшаватқан уйғурлар арисида “әгәр хитайниң уйғурлар сияситидә юмшаш көрүлсә, хитай әлчиханисидин виза елип қайтип кетиш үмидидә яшаватқан бир түркүм уйғурларниң барлиқини, шуңа бу хил кишиләрниң нөвәттики җаза лагерлири мәсилисидә җим турувелиш позитсийәсидә болуватқанлиқи” ни билдүрди.

Фади затари мақалисиниң ахирида йәнә хитай даирилириниң уйғурларни түркүм-түркүмләп лагерларға қамап, уйғурларға қарита пүткүл милләт бойичә җазалаш сиясити йүргүзүватқанлиқини әйибләп, дуняни уйғур дияридики лагерлар мәсилисигә диққәт қилишқа чақирған.

“лагерлар һәққидики мәлуматлар адәмни қорқунчқа салиду вә шүркүндүриду. Тарқиливатқан һәр хил хәвәрләрдин у йәрдики әһвалниң кишиләрдә еғир роһи бесим пәйда қилғанлиқи, нәтиҗидә бәзи уйғурларниң өзини өлтүрүвелишини кәлтүрүп чиқарғанлиқи ашкариланмақта. Бу хил лагерларда уйғурлар ислам динини әйибләшкә, атеизмни қобул қилишқа, хитай дөлитигә садақитини ипадиләшкә мәҗбурлинидикән. У йәрләрдә улар хитай компартийәсиниң тәшвиқатини аңлашқа вә мәдһийәләшкә мәҗбур икән.”

У сөзини давамлаштуруп мундақ дәйду. “хитай һөкүмити бу җайларни ‛кәспий техника тәрбийәләш мәркәзлири‚ дәп аташмақта. Улар бу җайларда ‛террорлуқ идийәлириниң алди елиниватиду‚ дейишмәктә. Әгәр бу һәқиқәт болса, у һалда хитай һөкүмити немә үчүн хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң бу җайларни тәкшүрүшигә йол қоймайду? немә үчүн таратқуларниң шинҗаңға берип мустәқил тәкшүрүшигә йол қоймайду?”

Доктор әркин сидиқ әпәнди нөвәттики уйғур вәзийитиниң һәқиқәтәнму мәзкур мақалидә дейилгинидәк әң еғир әһвалда икәнликини билдүрди.

Әркин сидиқ әпәнди хитай һөкүмити лагерларға қамиған милйонларчә уйғур тутқунлар арисида чәтәлләрдә яшаватқан уйғурларниңму туғқанлири барлиқини тәкитлиди. У бу хил әһвалда һәрқайси дөләтләрдә йәрлишип қалған яки оқуш үчүн чәтәлләргә чиққан уйғур оқуғучиларниң һазирқи шараитта җим турувелиш йолини әмәс, бәлки лагерларға қамалған қериндашлири һәққидә испат бериш, уларниң әһвалини дуняға ашкарилаш йолини таллиши керәкликини илгири сүрди. У шундақ қилғандила хитай һөкүмитиниң уйғурлар үстидин йүргүзүватқан миллий қирғинчилиқ сияситигә қарита хәлқараниң диққитини қозғаш имканийити болидиғанлиқини вә техиму зор қирғинчилиқниң алдини елиш имканийити яритилидиғанлиқини тәкитлиди.

Ашкарилинишичә, 2015-йилидин буян, хитай һөкүмити тәрипидин мисир қатарлиқ дөләтләрдин мәҗбурий қайтуруп кетилгән уйғур оқуғучиларниң һәммиси дегүдәк тутқун қилинған. Мәлум болушичә, улар аввал “тәрбийәләш мәркәзлири” намидики җаза лагерлириға қамалған. Кейин уларға “террорлуқ тәшкилатлири билән алақиси бар”, “бөлгүнчилик идийәси бар” дегәндәк хилму-хил җинайәтләр артилип, муддәтлик вә муддәтсиз қамақ җазалириға һөкүм қилинған. Нөвәттә муһаҗирәттә яшаватқан уйғурларниң иҗтимаий таратқуларда бәргән испатлиридин мәлум болушичә, хитай һөкүмитиниң аталмиш “кәспий техника тәрбийәләш мәркәзлири” намидики җаза лагерлириға қамалған уйғурларниң мәлум бир қисмини илгири оқуш вә саяһәт үчүн чәтәлләргә чиққан яки балилирини чәтәлләрдә оқутқан уйғурлар игиләйдикән.