Ürümchidiki Uyghur ijare öy igilirining menpe'eti dexlige uchrimaqta iken

Muxbirimiz gülchéhre
2018.01.08
mejburiy-cheqiliwatqan-Uyghur-qoro-jay-oy.JPG Saqchilarni ishqa sélip mejburiy chéqiliwatqan bulaqbéshi kochisidiki Uyghurlarning qoru-jayliri. 2012-Yil, ürümchi.
RFA/Qutlan

Xitay da'irilirining Uyghur élide bir yildin artuq dawam qiliwatqan, Uyghurlarni nishan qilghan teqiblesh siyasiti we sewebsiz tutqunlardin qéchip chet'ellerge bolupmu türkiye, erebistan qatarliq xitaygha nisbeten sezgür sanilidighan döletlerge chiqqan Uyghurlardin bir qismining, qaytip ketse solinish yaki bihude awarichilikke uchrashtin özini qachurup, wetinige qaytalmay, turup qiliwatqanlirimu barliqi melum. Shundaq anglighuchilirimizdin birining bayan qilishiche yéqindin buyan Uyghur rayonida dawam qilghan keng kölemlik tutqunda Uyghur soda-karxanichilar, azraq puldarlar, hetta ijarige bériliwatqan öy-zéminliri barlarmu muhim nishan'gha aylan'ghan.

Bultur türkiye arqiliq erebistan'gha kelgen bir Uyghur hajining inkas qilishiche, u ürümchidiki ijarige bériwatqan öy-zéminlirini qizining wakaliten bashqurushigha ötküzüp bergen bolsimu, biraq yazdin bashlap da'iriler qizi arqiliq özini tola sürüshte qilip, 2017‏-yilining axirighiche yétip kélip resmiyetlirini yéngilishi kérekliki, bolmisa aqiwitige özi ige bolidighanliqini uqturghan.

Bu hajim bihude awarichilikke uchrashtin ensirep qaytip barmighan, netijide da'iriler 10 öylük ijare öylerge bériliwatqan parni üzgen. We qizini ijare öylerni hökümetke ötküzüp bérishke qistighan. Qizi amalsizliqtin ijarikeshlerning pulini qayturup öy-zéminning bir terep qilinishini kütmekte iken.

Radi'omizgha yéqindin buyan kéliwatqan inkaslardin, türkiyede yashawatqan emma ürümchi qatarliq chong sheherlerde öy-zéminlargha we ijare öylerge ige bezi Uyghurlarningmu oxshash tehdit we weziyetke uchrighanliqi melum. Uyghur élide qalghan qérindashlirining bixeterlikidin endishe qiliwatqanliqi üchün nam-sheripini ashkarilimasliq sherti bilen ziyaritimizni qobul qilghan bir Uyghur ayal, ürümchi-türkiye arisida soda bilen shughulliniwatqan akisi bulturning otturisi ürümchide öginishke élip kétilip qaytip kelmigendin kéyin öziningmu yurtigha qaytmighanliqi, shu sewebtin a'ilisining so'al-soraqqa uchrighandin bashqa, özining namigha élin'ghan ürümchidiki ijare öylerning nöwette pütünley musadire qilinish mumkinchiliki barliqini bildürdi.

Bu ayalning bildürüshiche, ürümchidiki ijare öylerge ige Uyghurlar xitayning 5-iyuldin kéyinki bashqa yurtluq Uyghurlarni tazilashta bir qétim éghir ziyan'gha uchrighan. Ürümchi da'iriliri öy ijarige bérishke munasiwetlik xilapliq qilishni bashqurush we jazalash tedbirlirini shundin bashlap hessilep kücheytken. Ijare öylerni bashqurush we jazalash tedbirliri intayin qattiq bolghandin sirt, ürümchi nopusida bolmighan Uyghurlarni ötken yilning béshidin bashlap qayta yurtlirigha qoghlash shamili, nurghun ijare öylerning quruq qélishigha seweb bolghan. Buning bilen bir yildin buyan ijare öy igilirining ikkinchi qétimliq chong ziyan'gha uchrishi dawam qilmaqta iken. Da'irilerning emdilikte, qaytidin ijare öylerni retke sélish herikitide bolsa öy igilirining chet'elde ikenliki yaki chet el bilen baghlinishi barliqi bayqalghan haman, öy igiliri yaki wakaletchilerni öylerni erzan bahada sétishqa yaki bikarlashqa qistimaqta iken.

Bu heqtiki uchurlarni delillesh üchün ürümchidiki munasiwetlik da'iriler bilen alaqilishishke tirishqan bolsaqmu, so'allirimizgha jawab alalmiduq.

Ürümchi olturaq öy-zémin bashqurush idarisining tarqatqan uchurlirigha qarighanda, ürümchide özi olturushqa tawar öy sétiwélishta we ijarige élish-bérishke munasiwetlik qattiq bolghan bir yürüsh belgilimiler we cheklimiler bolup, bir ademning ikkidin artuq öyge ige bolushigha ruxset qilinmaydiken. Belgilimige: “Eger öy sétiwélish, ijarige élish jeryanida emeliy ehwalni yoshurush, yalghandin yollash, saxta ispat oydurup chiqirish qatarliq ehwallar körülse, buni sadir qilghuchi iqtisadiy we qanuniy mes'uliyetni üstige alidu hemde besh yil ichide ürümchidin öy sétiwélishqa yol qoyulmaydu. Mundaqche éytqanda, bir ademdin mesile chiqsa, shu a'ilidiki hemme ezalar besh yil ichide öy sétiwalalmaydu” dégendek nuqtilar kirgüzülgen iken.

Türkiye Uyghur xewer we tetqiqat merkizining mes'uli hamit köktürk ependining éytishiche, xitay da'irilirining Uyghurlarning tijaret we kirim menbelirige qoyghan qattiq tekshürüsh we tosalghular seweblik, soda tijaretliri iqtisadiy menpe'eti qattiq dexlige uchrighan Uyghurlar türkiyedimu xéli köp bolup, ularning yurtida qalghan öy-zéminlirining ijarisidin kirgen tapawitini élishqimu muweppeq bolalmaywatqan iken. Emdi ularning hetta mal-mülük, qanunluq yer mülkidinmu ayrilip qéliwatqanliqini bildürgen hamit ependi yene xitay da'irilirining, Uyghurlarni nishan qilghan bu xil yolsizliqi, qanunsizliqliri seweblik, peqet ijarige bergen öyliridin kirgen kirimgila qarashliq bolghan nurghun Uyghur a'ililirining éghir künde qéliwatqanliqini, nöwettikidek weziyette jan qayghusida qalghan Uyghurlargha, Uyghur élide qalghan jayliridin, iqtisadiy menpe'etliridin kéchishtin bashqa yol qalmighanliqini éytti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.