Shiwétsiyedin siyasiy panahliq tiligen bir Uyghur a'ilisi qayturulush xewpige duch kelgen

Shiwétsiyedin siyasiy panahliq tiligen abduqadir yasin a'ilisi yéqinda xitaygha qayturuwétilish xewpige duch kelgen. Abduqadir yasinning ayali éghir'ayagh bolup, ularning 7 yashliq we 2 yashliq ikki qizi bar iken. Shiwétsiye taratqulirining 5‏-séntebir küni ashkarilishiche, nöwette abduqadir yasin bilen ayali we ikki qizi shiwétsiye paytexti sitokholmning 170 kilométir shimalidiki yewle shehirining bir panahliq ornida waqitliq tutup turulmaqtiken.

Shiwétsiye taratqulirining xewerliride köchmenler idarisining bu qararni chiqirishigha mezkur organdiki bu délogha mes'ul xadimlarning nöwettiki Uyghur weziyitige bolghan tonushining müjmelliki seweb bolghanliqi ilgiri sürülmekte. Melum bolushiche, shiwétsiye chégra saqchiliri abduqadir yasin'gha uning pat yéqinda xitaygha yolgha sélinishi mumkinlikini, uning derhal sitokholmdiki xitay elchixanisigha bérip resmiyet béjirishi kéreklikini bildürgen.

Abduqadir charshenbe, yeni 5‏-séntebir küni ziyaritimizni qobul qilip, özining hazir intayin qiyin ehwalda turuwatqanliqini bildürdi. Abduqadir yasin mundaq dédi: “Gérmaniyede birer yildek turup (shiwétsiyege) yénip kelduq. Chégra saqchisimu héchqandaq gep qilmidi. Sitokholmdiki chégra saqchisi ‛siler ashu erkindekla 15 kün ichide yewle dégen sheherning chégra saqchisigha özünglarni melum qilinglar. Melum qilmisanglar, mejburiy tutush buyruqi chiqirimiz‚ dep chiqiriwetti. Shuning bilen biz özimiz yewlege yénip kelduq. Yewlege kélip u küni bek kech bolup ketkechke balilirim bilen baghchida yattuq. 2 Balam bar idi, ayalim téxi 3‏-sige hamilidar. Chong balam 7 yash, kichik balam 2 yashta idi. Chong balam wetende tughulghan 4 yash waqtida biz bilen birge chiqqan. Ikkinchi balam hazir ikki yashqa kirdi, u shiwétsiyede tughuldi. Biz etisi yewlede saqchigha tizimlattuq. Ular bizni sheherlik hökümetning waqitliq tutup turidighan yérige orunlashturup qoydi.”

Mezkur weqe xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri hazirqi weziyette herqandaq bir Uyghurni xitaygha qayturuwétish uning tutqun qilinishi, uzun yilliq qamaq jazasigha höküm qilinishi yaki iz-déreksiz yoqap kétishige yol achidighanliqini agahlanduruwatqan bir mezgilde yüz berdi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining shiwétsiyediki shöbisining köchmenler ishlirigha mes'ul bir xadimi charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, abduqadir yasin délosidin xewerdar ikenlikini we herqandaq Uyghurni xitaygha qayturushqa qarshi turidighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Xelq'ara kechürüm teshkilati shinjangning weziyiti intayin éghir we dawamliq yamanlishiwatidu dep qaraydu. Men sizni buningdin xewiri bar dep qaraymen. Qisqisi, biz yene shinjangdin kelgen Uyghur siyasiy panahlan'ghuchilar eger xitaygha qayturulsa jazalinish xewpige uchraydu dep hésablaymiz. Bizning bu jehettiki qarishimiz shuki, héchqandaq bir siyasiy panahlan'ghuchi qayturulmasliqi yaki qayturulush qarari ijra qilinmasliqi kérek.” u yene abduqadir yasinning délosi heqqide köchmenler idarisi bilen alaqilishiwatqanliqini, biraq taratqulargha shexsning siyasiy panahliq délosi heqqide melumat bérelmeydighanliqini bildürdi.

Gérmaniye bu yil 5‏-ayda 22 yashliq bir Uyghurni uqushmasliq tüpeyli xitaygha qayturuwetkendin kéyin uning héchqandaq iz-dérikini alalmighan. Gérmaniye hökümet emeldari hazirqi weziyette Uyghurlarni qayturushning muwapiq bolmaydighanliqini bildürgen. Arqidinla gérmaniye ichki ishlar ministirliqi gérmaniye köchmenler idarisige Uyghurlarni xitaygha qayturushni toxtitish heqqide uqturush chüshürgen idi.

Igilishimizche, abduqadir yasin ayali bilen 4 yashliq bir qizini élip 2015‏-yili qazaqistan arqiliq shiwétsiyege kélip siyasiy panahliq tiligen. Lékin uning siyasiy panahliq telipi 2017‏-yili ret qilinip, shiwétsiye köchmenler idarisi ularning xitaygha qaytip kétishini telep qilghan. Kishilik hoquq teshkilatlirining bildürüshiche, bu del xitay da'irilirining Uyghur diyarida yighiwélish lagérlirini qurup, Uyghurlarni keng kölemde qamawatqan bir mezgil bolup, nawada ular xitaygha qayturuwétilse, uning ayali bilen birlikte türmige tashlinishi, balilirining yétim-yésirlar mektipige yollinishi yaki iz déreksiz yoqap kétishi tamamen mumkin iken.

Abduqadir yasin a'ilisi amal bolmighanliqtin 2017-yili 5‏-ayda shiwétsiyeni tashlap ‏gérmaniyege panah tartip barghan. Emma “Dublin kélishimi” ge asasen uning gérmaniyediki panahliq iltimasi qobul qilinmighan. Netijide ular bu yil 7‏-ayda shiwétsiyege yene qaytip kélishke mejbur bolidu. Shiwétsiyediki Uyghur pa'aliyetchi, “Shiwétsiye Uyghur ma'arip uyushmisi” ning mes'uli nijat turghunning bildürüshiche, abduqadir yasin a'ilisining shiwétsiyedin qayta siyasiy panahliq telep qilish hoquqi bolmighachqa ular hazir shiwétsiye köchmenler idarisige qayturuwétish qararini ijra qilishni kéchiktürüsh iltimasi sun'ghan iken.

Nijat turghun mundaq dédi: “Abduqadir yasin a'ilisi ‛dublin kélishimi‚ ge asasen gérmaniyedin qayturuwétiliptu. Hazir ular shiwétsiyege qaytip kelgendin kéyin adwokatlargha iltimas qilip qoyduq. Abduqadirmu köchmenler idarisige iltimas sunup qoydi. Iltimasini qaytidin körüp chiqishni, yeni ketküzüwétishni toxtitishni telep qildi. Qayturuwétishni toxtatqandin kéyin ularning iltimasi qaytidin körülidighan gep. Iltimas qilip qoydi, emma uning qandaq netijisi bolidu bilmeymiz. Méningche ularning shexsiy hékayisi qandaq bolushidin qet'iy nezer bügünki kündiki sherqiy türkistan weziyitining qattiqliqi ularning qayturulushigha tosalghu bolushi mumkin dep bir az ümid bilen qarawatimiz. (Lékin) köchmenler idarisi Uyghurlarning ehwalini bilsimu, emma her bir panahliq tiligüchining mesilisini shexsiy, indiwidu'al nuqtidin körgechke, bu jehette bir az menpiy netije tughulushi mumkin.”

Abduqadirning bildürüshiche, yewle sheherlik hökümet ularni hazir turuwatqan waqitliq panahliq öyini boshitip bérishke qistimaqtiken.

Abduqadir: “Emma sheherlik hökümet hazir bizni zorlap her heptisi ‛xitay konsuligha bérip pasport béjirip kelmisenglar, yataqtinmu chiqiriwétimiz, pulni toxtitiwétimiz‚ dep qistawatidu. Kéler hepte yene bir soraq bar, shu eng axirqi waqti bularning. Shu küni béjirgen resmiyetlirimizni körsetmisem, bizni mejburiy chiqiriwétidu, talada qalimiz.”

Muxbir: “Mejburiy chiqiriwetse, ayropilan'gha sélip yolliwétidighan ish yoqtu?”

Abduqadir: “Uni mushu chégra saqchisi béjiriwatamdikin dep oylidim. Chégra saqchisimu manga shundaq dégen, ‛bizning töpimizde bashliqlirimiz bar. Bashliqlar meyli köchmenler idarisi bolsun, meyli yuqiri sot bolsun, meyli bizning chégra saqchisining bashliqliri bolsun, hemmisi uqturush chüshürüp boldi, silerni choqum mangduruwétishni dep boldi. Bizning iltimasimizni köchmenler idarisi alliqachan toxtitiwetken, bu eng axirqi ijra‚ dep. Ulargha yene bashqidin iltimas qilidighan hoquqimiz yoq iken.”

Nijat turghunning ilgiri sürüshiche, hazirqi weziyette her qandaq bir Uyghurni xitaygha qayturup bérish shiwétsiyening xelq'aradiki obrazigha ziyanliq iken. U mundaq deydu: “Shiwétsiye tashqi ishlar ministirliqi asiya bölümidikiler bilen körüshkende ular ehwalning hemmisidin xewerdar ikenlikini dégen. Men ulargha Uyghur tetqiqat institutining, gérmaniyediki adri'an zensning chiqarghan lagérlar toghrisidiki 3 dane doklatini we shiwétsiyediki Uyghurlarning qandaq tehditke uchrawatqanliqini yazma doklat bilen qoshup bergen. Ular bu doklatlarni körüp téximu yaxshi qilidighanliqi, b d t bolsun, yawropa ittipaqining kishilik hoquq yighinlirida bolsun, buni kötürüp chiqimiz dégen. Emma mawu köchmenler idarisi mesilige bashqiche qaraydu. Byukratlar buyruq chüshsila mashina ademdek ijra qiliwétishke aldiraydu. Lékin bu shiwétsiyening obrazigha qara tamgha uridu.”

Abduqadir yasin we uning a'ilisi b d t ning irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitéti xitayni Uyghur rayonidiki yighiwélish lagérlirini taqashqa, amérika dölet mejlisi tramp hökümitini Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikide roli bar xitay emeldarlirini jazalashqa chaqirghan mezgilde xitaygha qayturulush xewpige duch keldi. Amérika dölet mejlisining 17 neper ezasi ötken gepte amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo bilen maliye ministiri stéwén minuchin'gha xet yézip, xitayning “Bir milyondek Uyghur we bashqa musulman milletlerni siyasiy terbiyelesh merkezliride we lagérlarda tutup turushigha qarshi qattiq, nishanliq we yer shari xaraktérlik tedbir élish kérekliki” ni tekitligen. Ular tramp hökümitining “Yer shari magnitiskiy qanuni” ni ishqa sélip, chén chüen'gu, sün jinrong, shöhret zakir qatarliq 8 neper yuqiri derijilik xitay emeldarini jazalashni telep qilghan.