Пәтра колонкониң үрүмчи вә қәшқәрдә көргән, билгәнлири (2)

Германийилик сиясий анализчи петра колонко “ши җинпиңниң террорға қарши уруши” намлиқ мақалисиниң давамида уйғурларниң диний етиқад җәһәттә қаттиқ реҗим астиға елинғанлиқи, мәдәнийәт җәһәттә хитай мәдәнийитигә ассимилятсийә болуватқанлиқи, уйғур тилиниң хитай тилиға мәҗбури орун бошутуп бериватқанлиқидәк бир қатар җиддий мәсилиләр һәққидә пикир баян қилиду.

Шәрқий асия сиясий анализчиси петра колонко ханим “ши җинпиңниң террорға қарши уруши” намлиқ мақалисиниң “диний етиқад әркинлики чәклимигә учримақта” мавзулуқ бөликидә, уйғурлар тәрипидин тйәнәнмендә, күнмиңдә елип берилған һуҗум вәқәсини әскәртип өтүп, күнмиңдә вәқә садир қилғучи бир уйғурниң өз юртидики өйидин шәрқий түркистанниң айюлтузлуқ көк байриқи тепилғанлиқини тилға алған.

Үрүмчидә туғулуп өскән җаң лиҗүән исимлик бир хитай зиялийси униң зияритини қобул қилғанда“ялғуз уйғурларғила әмәс, биз шинҗяңлиқларниң һәммисигә шүбһи билән қарайду. Ичкиридә меһманханиға орунлашмақчи болсақ яки хизмәт издимәкчи болсақ, шинҗяңлиқ болғанлиқимиз үчүн түрлүк тосалғуларға учраймиз. Уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлиригә сәвәп боливатқан амиллар аз әмәс” дегән. Бу бөләктә йәнә, уйғурларниң диний тәлим - тәрбийә елиши, бәш вақ намаз оқуши, мәсчиткә кириши, мәккигә һәҗгә бериши, әрләрниң сақал - бурт қоюши, аялларниң яғлиқ чегиши қатарлиқ барлиқ миллий, диний адәтлириниң тосалғуларға учрайдиғанлиқи баян қилинған.

Д у қ муавин рәиси үмид агаһи әпәнди уйғурлар учраватқан зулумларниң уларни техиму әшәддий қаршилиқ йоллирини таллашқа мәҗбур қилидиғанлиқини илгири сүрүпла қалмай, ғәрб мутәхәссисләрниң пикирлиридин нәқил елип, уйғурларниң бундин кейинки қаршилиқ һәрикәтлириниң илгирики истихийилик шәкилләрдин пиланлиқ һәм тәсирлик усулларға йөткилидиғанлиқини тәкитлиди.

“ши җинпиңниң террорға қарши уруши” намлиқ мақалиниң “йеңи йипәк йоли” намлиқ бөликидә, аталмиш “қош тиллиқ маарип” һәққидә соралған соалға парткомниң муавин секритари хуаңвейниң җаваб берип “уйғурларға хитайчә өгитиштики сәвәп, уларниң асанрақ хизмәт тепишиға ярдәм бериш үчүндур” дегәнлики, диний бесим һәққидә соралған соалға “уйғурлар тамамән диний етиқад әркинликигә игә. Уйғурларға киши бешиға тоғра келидиған мәсчит дуня бойичә алдинқи қатарда туриду. Биз пәқәт иш орни вә аммиви сорунларда намаз оқушқа чәклимә қойдуқ. Бу пүтүнләй нормал. Тамаққа олтурған болсақ, аримизға бир мусулман қошулуп қалған болса, бу сорунға чошқа гөши кәлтүрүлмәйду. Диний мәсилини җуңгониң сиясити әмәс, бәлки радикал диний унсурлар, террористлар кәлтүрүп чиқармақта” дегәнлики тилға елиниду. Шуниң билән биргә, апторниң зияритини қобул қилған җаң лиҗүәнниң “2008 - йилиғичә етник тоқунуш йоқ иди. Һазир йилдин йилға күчийип кетиватиду” дегәнлики әскәртилиду.

Мақалиниң “йеңи йипәк йоли” намлиқ бөликидә йәнә, хитайниң қәшқәрни мәркизи асиядики әң тәрәққий қилған бир шәһәргә айландуруп, асия вә явропани туташтуридиған “йеңи йипәк йоли”ниң мәркизи қилмақчи болғанлиқи йезилиду.

“хитайларниң игилик тиклиши” намлиқ қисмида болса, қәшқәрниң йипәк йоли түгинидики 2 миң йиллиқ тарихқа игә бир қәдимий шәһәр икәнлики, техи 10 йил илгирила миллий алаһидилики, қәдимийлики билән “миң бир кечә”ни әслитидиған бу шәһәрниң һазир вәйран қилинип ташланғанлиқи, 50 миңдин артуқ аһалиниң сиртқа көчүрүлгәнлики тилға елиниду. Мақалидә қәшқәрни “йеңи йипәк йоли”ниң мәркизигә айландуруш қурулушидин хитай көчмәнлириниң мәнпәәткә еришиватқанлиқи, баҗ етибар сиясити һәм асияниң сода мәркизи қилиш шуари түпәйли деңиз яқисидики районлардин нурғунлиған хитай карханилириниң көчүп келип қурулушқа тутуш қилғанлиқи, әмма йәрлик хәлқниң һич мәнпәәткә еришәлмигәнлики тәкитлинип, қәшқәрдики бир чәтәл инҗенириниң “қәшқәр ахирқи төт йилда сәлдәк еқип кәлгән хитай көчмәнләр долқунини баштин көчүрди” дегәнлики баян қилиниду.

Шәрқий асия сиясий ахбаратчиси петра колонко ханим қәшқәрдә көплигән шәһәр аһалисини зиярәт қилиду. Хәлқ хитай һакимийитидин қахшайду, “биз зади қандақ қилишимизни билмәйватимиз” дейишиду. Хитай һөкүмити “террористларниң увиси” дәп қарап бихәтәрлик тәдбирлирини һәддидин зиядә күчәйтивәткән бу шәһәр кишилириниң қәдәмдә бир сақчиларниң тәкшүрүшлиригә учрап туридиғанлиқи, сомкилири, үсти - беши ахтуриливатқан уйғурларни һәр йәрдә көргили болидиғанлиқи, камираларниң һәммила йәрни қаплиғанлиқи, интернет алақисиниң көп чәклимиләргә учрайдиғанлиқи ейтилиду.

Мақалиниң “һәммимиз; уларни өлтүрәйли” намлиқ бөликидә, яврупалиқ бир инҗенерниң “уйғурлар өзини ақлаш һоқуқидин мәһрум. Улар сәлла авазини юқири көтүрүпла қойса, шу һаман террорист яки радикал унсур атилип түрмигә солиниду” дегәнлики қәйт қилиниду. Хитай рәиси ши җиңпиңниң тинҗимас шәһәр қәшқәрдә уйғур бөлгүнчилирини қаттиқ бастурушни қайта тәкрарлиғанлиқи, униң хитай мәркизи комитетида әскәр вә сақчиниң күчидин пайдилинип уйғур террористлириға қарши полаттин ясалған бир истиһкам қуруп чиқиш хиялида болғанлиқи, уйғур аптонум районлуқ һөкүмәт әмәлдарлириниң болса, уйғур бөлгүнчилирини “кочидин өткән чашқанни ур - ур қилғандәк уруп өлтүрүш”ни тәкитлигәнлики, дәл мушундақ бир заманда, уйғурларниң үрүмчи пойиз истансисида вәқә садир қилип, хитай рәисигә җаваб қайтурғанлиқи баян қилиниду.

Хитай һөкүмитиниң зувани болған “йәршари вақти” тори 30 - април күни үрүмчи пойиз истансисидики адәмбомба һуҗуми йүз бериштин бәш саәт илгири ши җинпиңниң уйғур ели зияритигә беғишлап бир баш мақалә елан қилған иди. “биз йүрәклик һалда қәшқәр, хотәңә баралайли” намлиқ бу мақалидә уйғур пидаийлири яратқан күчлүк тәсирни етирап қилип, хитай хәлқиниң әндишисини мундақ баян қилиду: “шинҗяңниң образи террористлар вә улар пәйда қилған радикал вәқәләр тәрипидин гөрүгә еливелинди, шинҗяңниң һәр хил мәптун қиларлиқ елиментлири суслаштурулди яки йошуруп қелинди. Нурғунлиған хәнзулар шинҗяңға саяһәткә берсиһтин қорқиду, болупму җәнубий шинҗяңға беришқа җүрәт қилалмайду. Террористлар гәрчә аз санлиқ кишиләр болсиму, бирақ уларниң хорики барғансири өсүп, аз болмиған даиригә тәсир көрсәтти”.