5 - Ayda bashlan'ghan “Qattiq zerbe bérish” tin kéyin tutqun qilin'ghan Uyghurlar heqqide ashkarilan'ghan melumatlar

Xelq'ara metbu'atlarda, xitay da'iriliri bu yil 23 - may küni “Bir yilgha sozulghan térrorluqqa zerbe bérish” herikiti élip baridighanliqini jakarlighandin buyan, peqet Uyghur élidinla “Térrorluq, bölgünchilik, diniy esebiylik” qatarliq jinayetler bilen eyiblinip tutqun qilin'ghanlarning 800 din ashqanliqi ilgiri sürgen.

Amérika awazi radi'osi muxbiri wélyam a'ide teripidin yézilip 15 - awghust jüme küni élan qilin'ghan “Xitay shinjangda 800 din artuq kishini tutqun qildi” serlewhilik xewiride, xitayning özining hökümet xewerliride bérilgen atalmish “Térrorluqqa zerbe bérish” herikiti bashlan'ghandin kéyin tutqun qilin'ghanlar heqqidiki sanliq melumatlar statistika qilinip, “Xitayda bu yil 5 - ayda bashlan'ghan bir yilliq térrorluqqa zerbe bérish herikiti élip bérilghan 3 ay ichide 800 din artuq Uyghur térrorluq, bölgünchilik, diniy esebiylik, milliy öchmenlikke qutratquluq qilish qatarliq jinayetler artilip tutqun qilindi” déyildi.

Amérika awazida élan qilin'ghan bu xewer analizida tutqun qilin'ghan bu Uyghurlarning sot échilip jaza höküm qilin'ghan yaki qilinmighanliqi éniq tilgha élinmighan bolsimu, emma xitay da'iriliri 23 - may bashlan'ghan “Térrorluqqa zerbe bérish herikiti” din buyan élan qilighan xitay hökümet xewerliridin üch aydin buyan tutqun qilin'ghan Uyghurlarning sani 800 neperdinmu köp ikenliki melum bolmaqta.

Xitay da'iriliri élan qilghan xewerliride 5 - ayning axiridin 6 - ayning béshigha qeder tutqun qilin'ghan Uyghurlarning sani 380 din ashqanliqi melum. Konkrét ehwal töwendikiche:

Xitayning shinxu'a agéntliqining 26 - may künidiki xewiridin ashkarilinishiche, da'iriler 25 - may tang seherdin bashlap keng kölemlik tutqun qilish herikitide, 200 din artuq Uyghurni térrorluq, diniy radikalliqqa chétishliq, dep qolgha alghan. Bularning atalmish 23 térrorluq we diniy radikal guruhqa mensup kishiler ikenlikini ularning aqsu, qeshqer, xoten qatarliq wilayetlerde élip bérilghan tutqun herikitide qolgha chüshkenlikini xewer qilghan.

27 - May ili oblastliq tenterbiye sariyida 55 neper Uyghurning “Térrorluq”, “Döletni parchilash” we qatilliq jinayetliri bilen sotlan'ghanliqi élan qilindi.Melum bolushiche, ili oblastliq tenterbiye sariyida échilghan bu ochuq sotqa 7000 amma qatnashturulghan. Xitay hökümet taratquliri buni bir qétimliq ochuq jaza höküm élan qilish, ochuq qolgha élish we jinayi ishlar boyiche ochuq tutup turush yighini dep atighan.

Xitay axbaratigha qarighanda, qaramay da'iriliri 29 - may 4 kishini “Térrorluq teshkilatigha qatnishish” qatarliq jinayetler bilen eyiblep resmiy qolgha alghan.

Xitay da'iriliri xitay qanun toridiki xewiride, 5 - ay ichide pütkül Uyghur rayonida 380 neperdin artuq Uyghur gumandargha “Térrorluq” jinayiti bilen kolléktip sot échip jaza höküm qilin'ghanliqini bildürgen.

Radi'omiz xitay bölümige 3 - iyun küni 22 - maydin kéyinki tutqun heqqide uchur bergen bir xitay puqrasi, 23 - maydin bashlan'ghan keng kölemlik tutqunda, peqet ürümchi tengritagh rayonidinla 1000 din artuq Uyghurning tutqun qilin'ghanliqini we ularning jinayitining qisqa uchur yollighan we qara kiyim kiygenlik ikenlikini bildürgen. Emma ürümchi saqchi da'iriliri bu uchurni delilleshni ret qilghan idi.

6 - Aydiki qattiq zerbe bérish dolqunida tutqun qilinip, sot hökümi élan qilin'ghan Uyghurlarning sani 300din ashqan bolup ular töwendikiche:

Ürümchi da'iriliri 4 - iyun küni bergen xewiride, 29 Uyghurni“Térrorluq” we “Bölgünchilik” jinayiti gumani bilen qolgha alghanliqini élan qilghan. Da'iriler yene bu 29 kishige a'it déloning “Térrorluqqa a'it délolarni 24 sa'et ichide tekshürüp éniqlap bolush” heqqidiki yéngi yolyoruqigha asasen bir terep qilin'ghanliqini bildürgen.

Fransiye agéntliqining xewiridin qarighanda, 5 - iyun küni Uyghur élidiki bir qanche sot jem'iy 81 kishi üstidin térrorluqqa munasiwetlik jinayetler bilen höküm élan qilghan, bularning ichide 9 kishige ölüm jazasi bergen.

Xitay da'iriliri 20 - iyun küni ürümchi shehirining diwopo yézisida olturushluq 16 kishini “Qanunsiz diniy kiyim” kiyish, “Qanunsiz diniy pa'aliyet” bilen shughullinish bilen eyiblep tutqun qilghan. “Asiya kindiki” gézitining ashkarilishiche, mezkur yézida yene bir qur'an kursi “Qanunsiz diniy mektep” dep péchetlinip, saqal qoyghan, perenje artqan we jilbap kiygen 130 din artuq er we ayalgha jerimane we terbiye bérish jazasi bérilgen.

25 - Iyun charshenbe küni, chapchal nahiyisining qaynuq bazirida échilghan ochuq sotta, dilmurat ömer, nizamiddin toxti qatarliq 9 neper Uyghur qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Qamaqqa höküm qilin'ghanlarning eng yuqirisigha 14 yilliq, eng töwinige 3 yilliq qamaq jazasi bérilgen.

Xitay hökümiti 27 - iyundiki xewiride, peyzawat, lop nahiyeliride ochuq sot échip, 80 din artuq Uyghurni “Térrorluq”, milliy öchmenlikke qutratquluq, eksiyetchil idiyelerni tarqitish qatarliq eyibleshler bilen qolgha alghan we ularni qamaq jazasigha höküm qilghanliqini élan qilghan.

Xewerdin melum bolushiche, peyzawat nahiyesidiki öchür sotta, 53 kishi üstidin höküm élan qilin'ghan. Ulardin abduraxman qadir qatarliq 15 kishining hijretke adem toplash qatarliqlar bilen eyiblinip, jinayi jawabkarliqqa tartilidighanliqi, idris urayim qatarliq 28 kishining térrorluq teshkilati qurush qatarliqlar bilen eyiblinip, qolgha élin'ghanliqi élan qilin'ghan. Xélil abliz qatarliq 10 kishi milliy öchmenlikke qutratquluq qilish qatarliqlar bilen eyiblinip, töwini bir yilliq, yuqirisi 10 yilliq qamaqqa buyrulghan.

Xotenning lop nahiyesi doli yézisida échilghan ochuq sotta, toxti niyaz qatarliq 28 Uyghur milliy öchmenlikke qutratquluq qilish, partlatquch yasash, jem'iyet tertipige buzghunchiliq qilish qatarliq jinayetler bilen eyiblen'gen. Biraq, ulargha bérilgen jaza élan qilinmighan.

Tengritagh torining xewirige qarighanda, 30 - iyun qeshqerde 113 Uyghur üstidin kolléktip sot échilip, ulardin4 neper Uyghur gumandargha muddetsiz qamaq jazasi qalghan 109 neper gumandargha muddetlik qamaq jazasi bérilgenliki melum. Jaza élan qilin'ghan gumandarlarning köp qismi “Térrorluq” jinayiti bilen eyiblen'gen.

Melum bolushiche, 30 - iyun küni kunming sheherlik xelq teptish mehkimisi “1 - Mart kunming poyiz istansisi hujumi” bilen chétishliq dep qaralghan 4 neper Uyghur gumandar üstidin kunming sheherlik ottura sotqa eyibname yollighan.

7 - Ay mezgilide Uyghur élidin tutqun qilinip sot hökümi élan qilin'ghan Uyghurlar heqqide xitay taratquliridiki uchurlar töwendikiche:

7 - Ay mezgilide tutqun qilin'ghan Uyghurlarning sani heqqide xitay hökümet axbaratliri éniq melumat bermigen bolsimu, emma xitay jama'et xewepsizlik ministirliqi7 - iyul élan qilghan sanliq melumatta 23 - maydin bashlan'ghan bir yérim ayliq térrorluqqa zerbe bérish herikitide 40 tin artuq atalmish“Térrorluq” guruppisini tar - mar qilip 400 din artuq gumandarning qolgha élin'ghanliqini élan qilghan.

Xitayning 10 - iyuldiki xewiride, Uyghur élining ghulja, bortala, ürümchi, aqsu, turpan, xoten, atush qatarliq sheherliridiki sot mehkimiliri birla waqitta 32 Uyghur üstidin sot échip, ularni “Térrorluq we milliy öchmenlik uchurlirini tarqatqanliqi” üchün, muddetsiz we muddetlik qamaq jazalirigha höküm qilghanliqi xewer qilin'ghan.

Xitayning “Junggo xewerler tori” ning11 - iyul künidiki xewiride, shu küni korlining cherchen nahiyiside “Térrorluq we milliy öchmenlik uchuri tarqatqan” liqi ilgiri sürülgen 13kishi üstidin ochuq sot échilghanliqi xewer qilindi.

21 - Iyul düshenbe küni namazsham waqtida ürümchi at beyge meydani mehelliside 23 Uyghur we 4 neper tunggan qanunsiz toplan'ghan, dep eyiblinip, xitay amanliq da'iriliri teripidin tutup kétilgen.

8 - Ay kirgendin buyanmu da'iriler “Térrorluqqa zerbe bérish” namida tutqun qilishni dawamlashturuwatqan bolup, bu heqtiki uchurlar töwendikiche:

8 - Awghust, xitayning Uyghur élida turushluq shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'eni 1 - déwiziye ottura soti 25 neper Uyghurni sotlap, muddetsiz, muddetlik qamaq jazalirigha mehkum qilghan.

Mehkumlar “Jama'et” namidiki qanunsiz diniy guruh teshkillesh, bölgünchilikke, radikalliqqa qutratquluq qilish, térrorluq idiyilerni teshwiq qilish, térrorluqqa meblegh toplash, térrorluq meshiqi qilish, partlatquch bomba yasash qatarliq “Jinayetler” bilen eyiblen'gen. Mehkumlarning 2 nepiri ayal bolup, eng töwinige 3 yilliq, eng yuqirisigha muddetsiz qamaq jazasi bérilgen.

11 - Awghust küni xitay hökümet axbarati yeken 28 - iyul “Ilishqu weqesi” ge qatnashqan 18 kishining hökümet da'irilirige özini melum qilip teslim bolghanliqini bildürgen.

Xitayning junggo xewerler toridin melum bolushiche, da'iriler ghuljining künes nahiyiside 15 - awghust jüme küni onmingdin artuq adem qatnashturulghan tutqun qilish, sotlash neq meydan yighini échip, 28 neper Uyghurgha atalmish “Döletni parchilash”, “Milliy öchmenlikke qutratquluq qilish” jinayetliri bilen sot hökümi élan qilghan.

18 - Awghust xitay da'iriliri qeshqerde 800 kishi qatnashqan kadirlar yighini échip, 15neper Uyghur kadirgha chare körülgenlikini uqturghan. Bulardin 5 nepiri yighin meydanida özini tekshürgen. Qalghanlirigha her xil memuriy jazalar bérilgen.

Xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, emeliyette 2014 - yil kirgendin bashlapla xitay da'iriliri Uyghurlargha qaritilghan keng - kölemlik basturush, tutqun qilishni bashlighan bolup, xitayda “Térrorluqqa zerbe bérish” namida tutqun qilin'ghanlar heqqide xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining doklatlirida we bir qisim chet'el metbu'atlirida bezi melumatlar bérilgen.

Mesilen, gérmaniyediki “Xeter astidiki milletler teshkilati” 27 - may küni élan qilghan doklatida, bu yil 1 - apréldin bashlap xitay da'iriliri teripidin her xil siyasiy jinayetler bilen eyiblinip, resmiy qolgha élin'ghan Uyghurlarning 480 din ashqanliqini bildürgen. “Xeter astidiki milletler teshkilati” élan qilghan doklatida, qolgha élin'ghan bu 480 neper Uyghurning peqet xitay hökümet xewerliride élan qilin'ghan sanliq melumatlargha asasen statistika qilin'ghanliqini eskertip, da'iriler teripidin her xil siyasiy jinayetler artilip tutqun qiliniwatqan Uyghurlarning téximu jiq bolushi mumkinlikini bayan qilghan.

Bezi xitay metbu'atlirida “Térror gumandari” dep tutqun qilin'ghanlar sanining nechche minggha yétidighanliqi heqqidimu xewer bérilgen.

Mesilen, teywen merkiziy agéntliqining 25 - iyun xewer qilishiche, xitay hökümiti atalmish térrorluqqa zerbe bérish herikitini kücheytken yérim yil jeryanida béyjing saqchiliri 5 milyon'gha yéqin “Gumandar” üstidin tekshürüsh élip bérip, 9 minggha yéqin ademni tutqan. Xewerde “Béyjing yashlar géziti” din neqil élip xewer qilishiche, béyjing saqchiliri jem'iy 4 milyon 517 ming ademni tekshürgen, bularning ichide 8 ming 600 ademni qolgha alghanliqi ilgiri sürülgen.

Xewerde izahlinishiche, yuqiridiki uchurlar béyjing sheherlik saqchi idarisi charlash etriti xadimlirigha achqan yighinda ashkarilan'ghan. Halbuki, da'iriler atalmish térror gumani bilen tekshürülgen we yaki tutulghan kishilerning millet terkipini ashkarilimighan bolsimu, ularning asasen Uyghurlar ikenliki mölcherlenmekte.