Qazaqistanliq Uyghurlar dunya jama'etchilikige muraji'et qilmaqchi

Almutada bolup ötken iptar ziyapitidin körünüsh. 2018-Yil 13-iyun, qazaqistan.

Almutada bolup ötken iptar ziyapitidin körünüsh. 2018-Yil 13-iyun, qazaqistan.

13-Iyunda almuta shehirining “Aq niyet” réstoranida iptar ziyapitige jem bolghan Uyghurlar Uyghur élidiki jiddiy weziyet munasiwiti bilen dunya jama'etchilikige we xelq'ara teshkilatlargha muraji'et qilish mesilisini muhakime qildi. Bu pa'aliyetke almuta shehiri we uning etrapidiki yézilardin kelgen jama'etchilik, herqaysi jem'iyetler wekilliri, yigit bashliri, ziyaliylar we yashlar qatnashti. Mezkur pa'aliyetke yene almutada yashaydighan qirim tatarliri, ezerbeyjan we bashqurt xelqlirining wekillirimu ishtirak qildi.

Aldi bilen diniy zat sediridin hajim erkinlik we adaletlik üchün janlirini qurban qilghan musulmanlarning rohigha atap qur'an tilawet qildi. Murasimgha riyasetchilik qilghan “Jibék” shirkitining mudiri waqqas memedinof Uyghur élida xitay da'iriliri teripidin yürgüzülüwatqan milliy we diniy basturush siyasitidin Uyghurlar bilen bir qatarda yene qazaq, qirghiz, tatar qatarliq milletlerningmu zerdab chékiwatqanliqini otturigha qoydi. U qazaqistanda yashawatqan Uyghurlarning ene shu adaletsizliklerni dunya jama'etchilikige anglitish üchün heriket qilishining héch gunah emeslikini, bolupmu qazaq yashlirining Uyghur élidiki qandashlirining ehwalini xelq'ara teshkilatlargha, dunya jama'etchilikige yetküzüsh üchün xéli aktipliq körsitiwatqanliqini bildürdi. Waqqas memedinof qazaqistan hökümitining qanunliri hemde xelq'ara kishilik hoquq normilirigha tayan'ghan halda qazaqistan Uyghur jama'iti namidin xelq'ara teshkilatlargha muraji'et qilish teklipini otturigha qoydi.

Andin qazaqistandiki aktip Uyghur pa'aliyetchiliridin biri tursun hajim arziyéf teripidin teyyarlan'ghan filim körsitildi. Dunya Uyghur qurultiyining aliy rehbiri rabiye qadir xanimning washin'gtonda dawamlishiwatqan namayishta qilghan nutqini, weten-millet heqqide oqulghan shé'irlarni shundaqla xitaylarning wehshiylik heriketliridin körünüshlerni öz ichige alghan bu filim köpchilikni qattiq tesirlendürdi.

Mezkur murasimda sözge chiqqan siyasetshunas we tarixchi qehriman ghojamberdi xitay da'irilirining Uyghur élida yürgüzüwatqan siyasitining mahiyitini chüshendürdi. U xitayning Uyghur tili, edebiyati, tarixi, dini we ma'aripini tüp asasidin yoqitishqa jiddiy kirishkenlikini, yeni xitayning Uyghurlarni millet süpitide yoqitish siyasitini omumyüzlük élip bériwatqanliqini ilgiri sürdi. Qehriman ghojamberdi yene ötken esirning 70- we 80-yilliri qazaqistan Uyghur medeniyitining zor küchini teshkil qilghan milliy ziyaliylarning öz ijadiyitide weten teqdirini birinchi orun'gha qoyghanliqini, hazirqi ziyaliylarning ene shu en'enini dawam qilish lazimliqini bildürdi. Qehriman ghojamberdi ziyaliylarning, yigit bashliri yétiligen yurt-jama'etchilikning Uyghur milliy herikitini hem maddiy hem meniwi jehettin qollash lazimliqini, milliy heriketning kélechiki bolghan bilimlik, milliy ghururi üstün yashlarni terbiyelep chiqishning muhimliqini, qazaqistandiki barliq mumkinchiliklerdin paydilinip, birinchi nöwette milliy ma'aripni rawajlandurushning zörürlükini otturigha qoydi.

El-farabi namidiki qazaq milliy uniwérsitétining proféssori shéripjan nadirof hazir xitay da'irilirining Uyghur élini bir pütün jazalash lagérigha aylanduruwatqan bir waqitta qazaqistan Uyghur jama'etchilikining qollap-quwwetlishi bilen birleshken döletler teshkilatigha we bashqa xelq'ara teshkilatlargha muraji'etname sunushning waqti yétip kelgenlikini bildürdi.

Murasimda sözge chiqqan ezerbeyjan medeniyet merkizining re'isi garif mamédof, qirim tatarliri medeniyet merkizining re'isi séyit babaliyéf, “Agidél” bashqurt medeniyet merkizining re'isi azamat riskéldinlar her qandaq bir xelqning ömür sürüshke, öz tilini, medeniyitini rawajlandurushqa, ewladlirini milliy rohta terbiyeleshke hoquqluq ikenlikini éytip, Uyghurlargha bolghan hésdashliqini izhar qildi.

Ziyaritimizni qobul qilghan qirim tatarliri medeniyet merkizining re'isi, proféssor séyit babaliyéf Uyghurlar ehwalining bügün heqiqetenmu échinishliq ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Biz barliqimiz bir bi'ologiyelik matériyaldin tüzülgen. Ademlerni millitige qarap bölüsh mumkin emes. Her bir xelq özi yashawatqan döletning hoquqlirigha ige. Eger Uyghurlar xitay puqraliri bolsa, démek dölet ularning hoquqlirini depsende qilmay, eksiche himaye qilishi kérek idi. Méning bilishimche shundaqla filimdin melum bolushiche, u yaqta ene shu qanunlargha zit kélidighan heriketler yüz bériwétiptu. Shuning üchün bu mesilini dunya jama'etchilikige anglitish lazim hem bu yönilishte heriket qilish kérek”.

Ataqliq sha'ir abdughopur qutluqofning pikriche, mezkur murasim köpchilikke qattiq tesir qilghan bolup, sözdin emelge köchüshning alliqachan waqti yetken iken. U mundaq dédi: “Qazaqistanda istiqamet qiliwatqan ziyaliylarning béshini ichige tiqip yétishning uyat ikenlikini, Uyghuristanning otta köyüwatqanliqini, uning üsti ochuq türmige aylan'ghanliqini körüp turup, dawamliq süküt qilishni namerdlik dep bilip, yaxshi teshebbus kötürüptu. Shu yaqtiki pakitlarni xelq'aragha ashkara qilish hem xelq'araning himayisini qolgha keltürüsh üchün shundaq bir teshebbus bilen chiqqini nahayiti yaxshi ish boptu. Biz buni qollap-quwwetleymiz. Wetinimizning otta köyüwatqanliqining tamashibini bolush bizge uyat. Bizmu qolimizdin kelgen ishni qilishqa teyyarmiz”.

Abdughopur qutluqof xitayning wehshiylikini ilgiri peqet Uyghurlarla bilgen bolsa, hazir bashqa xelqlerningmu buni tétiwatqanliqini, emdi xelq'aragha ashkara qilish üchün birliship heriket qilish lazimliqini otturigha qoydi.

Igilishimizche, hazir Uyghurlar ottura asiyadin bashqa rusiyedimu yashawatqan bolup, ular öz medeniyet merkezlirini qurup, ana tilini saqlash, milliy örp-adetlirini rawajlandurush heriketlirini qilmaqtiken. Mezkur murasimgha qatnashqan sankt-pétérburg shehirining turghuni hemrajan amraqning déyishiche, rusiye Uyghurlirimu Uyghur diyarida yüz bériwatqan weqelerdin xewer élip, qérindashlirining ehwalidin bek qayghurmaqtiken. U rusiyelik Uyghurlarningmu tinch yatmaydighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Ötken yilning noyabir éyida her yaqtin kelgen Uyghurlar bir yighin ötküzgen iduq. Shu yighinda rusiye prézidéntigha xet teyyarlighan iduq. Uni qanun-hoquq wekillirige körsettuq. Emdi shuni bérimiz. Bügün almutadiki Uyghurlar bash qoshup, xitayning qiliwatqan tajawuzlirigha qarshi yighin ötküzdi. Emdi yigit bashliri arqiliq imza toplap, birleshken döletler teshkilatigha, her türlük memliketlerge xet teyyarliduq. Wetende boluwatqan ishlar gitlér waqtidiki ‛tuxumidin qurutimen‚ dégen'ge oxshash boluwatidu. Uninggha yol qoymaymiz”.

Melum bolushiche, qazaqistan merkiziy asiyadiki rayon xaraktérlik yétekchi memliketlerning biri bolup, musteqilliq alghandin buyan qoshna xitay xelq jumhuriyiti bilen iqtisadiy, medeniyet we dostluq alaqilirini rawajlandurup kelmekte. Qazaqistan xitay ishghaliyitidiki Uyghur diyari bilen chégridash memlikettur. Bezi melumatlargha qarighanda, qazaqistanda 500 ming etrapida Uyghur yashawatqan bolup, muhajirettiki eng köp Uyghur jama'iti yashaydighan memliket hésablinidiken. Ötken esirning 80-yilliridin buyan ikki memliket otturisida soda alaqiliri, öz ara bérip-kélishler xéli qoyuqlashqan idi. Yéqinqi waqitlarda Uyghur élida yüz bériwatqan yuqiri bésimliq basturush we teqib siyasiti tüpeyli qazaqistan bilen xitay munasiwetlirining susliship kétiwatqanliqi bilinmekte.