Qazaqistan Uyghurliri xitayning Uyghur élidiki basturush siyasitini eyiblidi

1-Öktebir küni almata shehirining sultanqorghan mehellisidiki bir réstoran'gha jem bolghan bir qisim Uyghurlar “Matem küni” dep atalghan bir pa'aliyet ötküzdi. Yüzdin oshuq adem yighilghan mezkur pa'aliyette kommunistik xitay da'irilirining 1949-yildin buyan Uyghur élide yürgüzüwatqan basturush siyasiti eyiblendi.

Aldi bilen diniy zat muhemmetjan hajim azadliq we erkinlik üchün qurban bolghanlargha atap qur'an tilawet qildi. Andin sözge chiqqan siyasetshunas qehriman ghojamberdi qazaqistanda yüz bériwatqan özgirishler, bolupmu memliket prézidénti nursultan nazarbayéfning élan qilghan “Kélechekke nishan: meniwi yéngilinish” namliq maqalisi üstide toxtilip, uning bügünki künde istratégiyilik ehmiyetke ige ikenlikini, shundaqla qazaqistanning latin yéziqigha köchüsh yönilishide qiliniwatqan ish-pilanlarni Uyghurlarning bir éghizdin qollap-quwwetlesh lazimliqini, qazaq tili asasidiki latin yéziqini asas qilip, Uyghurlarningmu latin yéziqigha köchüshining bügünki zaman telipi ikenlikini bildürdi. U shundaqla dunya Uyghur qurultiyining 1-öktebirni néme üchün matem küni dep élan qilghanliqini chüshendürdi. Q. Ghojamberdi xitayning Uyghur millitining milliy kimlikini, medeniyitini, dinini, tilini yoq qilish siyasitini bashlighanliqi, uning Uyghur élide élip barghan islahatliri hem ularning aqiwetlirini shuningdek Uyghurlarning xitayning hazirqi siyasitige qarshi naraziliq bildürüshining seweblirini tekitlidi.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan almata wilayiti Uyghur nahiyesining turghuni seydalim amutof Uyghurlarning ötken esirning bashliridin tartip bügünki kün'ge qeder kommunistik hakimiyetlerning zulumini tartip kelgenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Dunya Uyghur qurultiyining teshebbusi bilen 1-öktebirning matem küni dep élan qilin'ghini heqiqetenmu nahayiti durus. Ular mushu kündin bashlap bizning zémindiki medeniyitimizni, örp-adetlirimizni buzghan. Hazir qehriman aka hemmini tepsiliy sözlep berdi: qanchilik balilirimiz türmilerde chirip ketti, izsiz yitip ketti. Mushularning hemmisi biz üchün paji'e. Shuning üchün biz bu künni da'im untumasliqimiz kérek”.

S. Amutof qazaqistandiki söz erkinlikidin, démokratiyedin paydilinip, mushundaq pa'aliyetlerde shéhit bolup ketkenlerni xatirilesh, öz pikirlirini izhar qilish, wetendashlirigha hésdashliq bildürüsh mumkinchiliklirige ige boluwatqanliqini otturigha qoydi.

Murasimda sözge chiqqan “Turan dunyasi” fondining mudiri karlin mexpirof ötken esirning otturilirida Uyghur teqdirining bir qatar döletler teripidin hel qilinip, Uyghurlarning xahishlirining hésabqa élinmighanliqini, buning seweblirini yiraq ötmüshtin izdesh lazimliqini bildürdi. U tibetliklerni, qirim tatarlirini we bashqilarni misalgha keltürgen halda, Uyghurlar bilishke hem sawaq élishqa tégish mesililer, birlik we ittipaqliq heqqide öz pikirlirini bildürdi. K. Mexpirof bu jehette bilimlik, yuqiri sewiyilik bolushning intayin muhimliqini, charek esir tarixqa ige musteqil qazaqistanda Uyghur medeniyitining, ma'aripining, metbu'atining, edebiyatining, sen'itining rawajlinishigha mumkinchiliklerning yaritiliwatqanliqini, buni qazaq xelqining Uyghur xelqige türkchilik idiyide qiliwatqan ghemxorluqi, qérindashliqi dep chüshinish lazimliqini izhar qildi.

Almata shehirining turghuni nurambeg baratofning qarishiche, mezkur pa'aliyetning meqsiti xitay kommunistlirining 68 yil ilgiri Uyghurlar wetinini bésiwélishigha qarshi naraziliq bildürüshtin ibarettur.

N. Baratof shundaqla dunyadiki Uyghurlarning her birining millet üchün yaxshi ishlarni qilish lazimliqini, Uyghurning bügünki künde tartiwatqan derd-azablirini xelq'ara teshkilatlarning, pütkül dunya jama'etchilikining quliqigha yetküzüsh kéreklikini izhar qildi.