Uyghur shopur: “Qolayliq karti bikar qilindi, emma uyghür yoluchilar yenila tekshürüsh obikti”

2014 - Yili 5 - aydiki ürümchi etigenlik bazardiki partlash weqesidin kéyin, xitayda yolgha qoyulghan bir yilliq zerbe bérish mezgilide, peqet Uyghur diyaridila yolgha qoyulghan “Ammigha qolayliq yaritish karti” tüzümi Uyghurlarda naraziliq qozghap, xelq'arada eyibleshke uchrighan idi. Uyghur éli da'iriliri bu yil 4 - ay mezgilide uqturush chiqirip mezkur kartning bikar qilin'ghanliqini uqturghan we buning sewebini “Kishilerning bashqa jaylarda sayahet we ish tépishigha qolayliq yaritip, milletler ara ittiqpaqliqi kücheytish” dep izahlighan idi. Undaqta atalmish ammigha qolayliq kart bikar qilin'ghandin kéyin Uyghurlarning sirtlargha chiqishi rastinla qolaylashtimu?

Uyghur diyarining turpan wadisidin radiyomiz ziyaritini qobul qilghan bir shopur özining yéqinda melum nahiyidiki bir bölüm Uyghur sayahetchilerni élip, jenubiy Uyghur diyaridiki qeshqerge bérip kelgenlikini, aldinqi yili yazdin bashlap ijra qiliniwatqan “Ammigha qolayliq karti” bikar qilin'ghandin kéyin, yézilardiki Uyghur déhqanlirining bashqa nahiye, wilayetlerge bérishi qolaylashqan bolsimu, emma seper üstide Uyghur yolochilargha bolghan tekshürüshning yenila qattiqliqini hés qilghanliqini bildürdi.

Aldinqi yillarda Uyghur élida yüz bergen bir qanche qétimliq qarshiliq heriketliridin kéyin, bolupmu 2014 - yili yüz bergen “1 - Mart künming poyiz istansisidiki pichaqliq hujumi”, “30 - April ürümchi poyiz istansisi weqesi”, “22 - May ürümchi etigenlik bazar partlitish hujumi” qatarliqlardin kéyin, weziyet jiddiyliship, özining jenubiy Uyghur diyarigha Uyghur sayahetchilerni apirish ishini bir mezgil toxtatqanliqini bildürgen bu kishi, bu yil 1 - may küni “Ammigha qolayliq karta” we yéziliq hökümet saqchixanidin tonushturush qeghizi élish qatarliq resmiyetler bikar qilin'ghandin kéyin, özining sayahetchilerni élip qeshqerge qilghan sepirini mundaq bayan qildi: “Yéqinda 30 dek Uyghur sayahetchini élip qeshqerge bérip keldim. Bu yil 5 - aydin bashlap qolayliq karta bikar qilinidighanliqi heqqidiki uqturushtin kéyin, ikki yildin buyan tunji qétim qeshqerge adem apirishim. Hés qilishimche, aldinqi yillardikige qarighanda weziyet bir'az boshaptu. Emma qeshqerge barghuche kuchar, aqsu qatarliq birqanche jaylarda bizni saqchilar tekshürdi. Saqchilarning yoluchilargha bolghan mu'amilisi aldinqi yillardikidin bir'az yaxshiliniptu, ilgiriki yillardikidek qopal mu'amilige uchrimiduq. Emma tekshürüsh yenila qattiq we inchike boldi. Yoluchilarning hemmisi aptomobildin chüshürülüp, kimliki bilen sélishturulup birmu - bir tekshürüldi, shopurlarnimu tekshüridiken.”

Bu kishi yene, uning aptomobilidiki yoluchilarning millet terkipi heqqide sorighan so'alimizgha jawab bérip, özi toshughan yoluchilarning hemmisi Uyghur ikenlikini, yolda tekshürülgenlerningmu asasen Uyghurlar olturghan aptomobillar ikenlikini bildürdi.

Bu kishi özi qeshqerde körgen ehwalni bayan qilip,“Xitay ölkiliridin kelgen sayahetchilerge we chet'eldin kelgen sayahetchilerge alahide étibar bériliwatqanliqini hés qilghanliqini, emma Uyghurlargha qaritilghan kimlikini sürüshtürüp inchike tekshürüshning, meyli yurtida bolsun, yaki sayahetchilerni élip barghan qeshqerde bolsun, yenila intayin qattiq we inchike ikenlikini eskertti.

Xitayning tengritagh torining xewride, 27 - april échilghan axbarat élan qilish yighinida “Qulayliq kartni bikar qilish milletler ittipaqliqini ilgiri sürüshning 27 tedbiridin biri” dep tonushturulup, “Qulayliq kart yolgha qoyulghan bir yildin béri, uning ahalilerge bir qatar awarichiliq tughdurghanliqi, qulayliq kart bikar qilin'ghandin kéyin milletler ara uchrishish we singishishning qoyuqlishidighanliqi, bolupmu ahalilerning qelbining illiydighanliqi” alahide tilgha élin'ghan idi.

Biz da'iriler “Ammigha qolayliq kart” ni bikar qilghandin kéyinki ehwal heqqide xitayning hökümet organliridinmu ehwal igileshke tirishtuq.

Ghulja nahiyisining qarayaghach yézisidiki saqchixanigha qilghan téléfonimiz ulan'ghan bolsimu, emma kéchilik nöwetchilikte turuwatqan ayal saqchi, ghuljida birnechche kündin buyan qattiq yamghur yéghiwatqini üchün, mezkur yéza saqchixanisining öz tewelikidiki muqimliq we bixeterlik ishliri heqqide uchur igilesh we doklat qilishqila mes'ul ikenlikini bildürüp, bashqa ehwallar heqqidiki so'allirimizgha jawab bérelmeydighanliqini bildürdi.

Qeshqerning gülbagh saqchixanisigha qilghan téléfonimiz jawabsiz qaldi, tordiki uchurgha asasen mezkur saqchixanining ablimit abdurishit isimlik mu'awin saqchixana bashliqining qol téléfonigha ulashqan bolsaqmu, emma u özining hazir bu saqchixanida ishlimeydighanliqini bildürüp, so'alimizgha jawab bermeyla télifonni qoyuwetti.

Muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchiliri bulturdin buyan atalmish qulayliq kart tüzümining rayonda yalghuz Uyghurlarni nazaret qilish üchün qollinilghanliqini tekitlep, bu xil milliy ayrimchiliqining Uyghurlarning bir qatar kishilik hoquqlirini depsende qiliwatqanliqini tenqidlep kéliwatqan idi.

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliridin dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip öz qarishini otturigha qoydi.

Dilshat rishit ependi nöwettiki Uyghur weziyiti we xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan qattiq tekshürüsh - basturush siyasiti heqqide toxtilip,“Qurultay igiligen ehwallardin rayon weziyitining yenila jiddiyliki we hökümet da'irilirining ensiresh ichide ikenliki körünüp turghanliqini, shunga da'iriler gerche öz teshwiqatida Uyghurlarning naraziliqi we xelq'arada irqiy kemsitish siyasitining belgisi dep qattiq tenqidleshke uchrighan atalmish "ammigha qolayliq karti"ni bikar qilghanliqini élan qilghan bolsimu, emma mustemlike qiliwélin'ghan bu zéminda öz hakimiyitidin ensirigenliki üchün, hökümetke naraziliqi küchlük bolghan Uyghurlarning tuyuqsiz yüz bérish éhtimalliqi bolghan qarshiliq heriketlirining aldini élish üchün Uyghurlarni nuqtiliq tekshürüsh obikti qilish we rayonda qattiq basturush siyasiti yürgüzüshni yenila dawamlashturidighanliqi”ni bildürdi.