Réshatka rayoni tüzümi Uyghurlargha qulaysizliq, xorluq élip kéliwatqanliqi melum

Muxbirimiz gülchéhre
2016.08.09
mehelle-charlash-saqchi-herbiy.jpg Mehelle charlap yürgen qoralliq alahide qisim. 2013-Yili awghust, ürümchi.
AFP

Ürümchi shehiridin bashlan'ghan réshatka rayoni qorulushi Uyghur élining jenub‏- shimalida asasliqi Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarghimu kéngeytiliwatqanliqi melum. Bu heqtiki inkaslargha qarighanda, xitay da'iriliri 5-iyul weqesidin kéyin Uyghur xelqining özining amanliqi üchün séssiz-sadasiz qalghan pursitidin paydilinip, deslep ürümchidiki köchmenlerni merkezleshtürüp bashqurush, bixeterlik dégen qalpaq astida nuqtiliq Uyghurlar mehellilirini bu xil égiz tam we réshatka ichige élip, kirgen-chiqqanni qattiq nazaret astigha élishqa bashlighan. Da'irilermu buning asasliq Uyghurlargha qaritilghanliqini delilligen idi. Bu heqte pikir bayan qilghan közetküchiler, réshatka rayoni tüzümini xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy, milliy kemsitish, insaniy xorluq siyasitining ashkara ipadisi, bu téximu zor toqunushlargha yol achidu dep tenqid qilmaqta.

Radiyomizgha yazma uchur ewetken bir Uyghur, özining ürümchidiki tengritagh rayoni ümid kochisi ahaliler rayonidiki réshatka rayonida bir nechche yil ijare öy élip yashash jeryanida uchrighan qulaysizliq we hés qilghanlirini mundaq yazghan “Réshatka rayoni Uyghurlarning turmushigha nahayiti qulaysizliqlarni ekelmekte, ahale komitétigha tizimlatmighanlar rayon'gha kirelmeydu yaki kirgende kimlikini qoyup tekshürtkendin kéyin andin kiridu, rayon ichide birining öyige méhmini kelgen bolsa choqum öy igisi özi chiqip arxip toldurup andin méhminini ekiriwélishi kérek ! hetta réshatka rayonida öyi bar, emma téshida olturidighanlarmu öz öyige tizimlatmastin kirelmeydu ! buningda eng qebih bolghini, ürümchide réshatka rayoni siniqi qattiq ijra qiliniwatqandin sirt, ijare öylerning ishiklirige éléktronluq qulup seplen'gen bolup, öydikiler chiqqanda-kirgende ahale komitéti biwasite bilip turalaydighan qilghan. Yolsiz, namuwapiq tekshürüshlerni yolgha qoyghan bolup,ahale komitétliri tewelikidiki oghri, zeher chekküchi qatarliqlarni amanliq xadimi qilip, qoligha kaltek-toqmaq tutquzup chiqirip qoyghan, pütün zulumlar bularning qoli arqiliq ijra qilinmaqta. Ichidiki Uyghurlarning öylirini ahale komitét we amanliqta ishleydighan xitaylar dawamliq tuyuqsiz tekshürüp bizar qilip psixologiye jehettin éghir zulum qilmaqta.”

Bu Uyghurning éytishiche, réshatka rayoni ichige élin'ghanlar asasen bashqa yurtlardin sheherge kélip öy ijare élip yaki sétiwélip olturaqlashqanlar bolup, ularning köpinchiliri ushshaq tijaretchiler bilen shughullinip jan béqiwatqan Uyghurlar iken. Bolar réshatka rayoni ichide cheklen'gen bolghachqa, nöwette amalsizliqtin öylirini erzan sétip yurtigha kétishke mejbur bolmaqta, bu yene bir jehettin ijaridin kirim qilip a'ilisini baqidighan ürümchige yerlik Uyghurlarning turmushigha éghir tesir körsetmekte iken.

Uchur yazghuchi bu Uyghurning körsitishiche, yene gerche réshatka rayoni ichide öyliri bar xitaylarmu bolsimu, ular bu iskenjining téshida bolup, ulargha yéshil liniye échip bérilgen. Ularning réshatka rayonigha kirip-chiqishi, tijaret qilishi erkin bolup, bu xitayning irqchiliqining roshen ipadisi iken.

Bu nuqtini bir qanche kün ilgiri ürümchidiki gherbiy say mehelle komitétining bir xitay amanliq xadimi delillep “Her bir mehellide ikki mexsus amanliq xadimi bar, 24 sa'etlik charlap tekshürüsh yolgha qoyulghan, hetta her bir a'ilige kirip yoqlima qilip san élinidu we kirgen-chiqqanlar üstidin kimlik tekshüridu, yazma höjjet we közitish apparatidiki uchurlar we kirip-chiqish éqimi statistikisigha qarap chiqish ehwaligha asasen kündilik bixeterlik muqimliq ehwali bahalap höjjetleshtürülidu. Elwette guman qilghanlarni bekrek tekshürimiz, yürüsh-turushi gheyriy bolghanlarni, asasen Uyghurlarni tekshürimiz” dégen idi.

Radiyomizning xitay da'irilirining asasliqi Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarda réshatka rayoni qurush qedimini tézletkenliki heqqidiki xewirini anglighan bir Uyghur, özining kimliki we nede turuwatqanliqini ashkarilimasliq sherti bilen, özining ürümchidiki réshatkiliq rayon heqqide bilidighan uchurlirini yetküzdi we xitayning Uyghur xelqini ayrim réshatka rayoni qilip rayon ichide bashqurushining Uyghurlargha xorluq hés qilduruwatqanliqi we her qandaq Uyghur bu usulgha qarshi we narazi bolsimu, türlük iskenje we bésim tüpeyli, bu xil ashkara kemsitish we naheq sistémigha naraziliq bildürelmey kéliwatqanliqini bildürdi.

Bu Uyghurning bildürüshige qarighanda, gerche deslepte ürümchining bashqa yurtlardin köchüp kelgen Uyghurlar yashawatqan mehellilerdin bashlan'ghan réshatka rayoni siniqi tedrijiy pütün mehellilerge kéngeytilgen bolsimu, emma Uyghurlarning mehelliri nahayiti égiz, xuddi türme tamlirigha oxshash qorshalghan bolsa, xitaylar olturaqlashqan mehelliler dachigha oxshash güzelleshtürülgen ochuq, pakar réshatkilar ichige élin'ghan iken. Xitaylar olturushluq réshatkiliq rayon bilen Uyghurlar yashaydighan réshatkiliq mehellilerni, réshatka tamlarning körünüshi, qurulmisi, bashqurush tüzümliridinla perqlendürüwalghili bolidiken.
Bu Uyghurning déyishiche yene, yillardin béri shimalda yashap kelgen, hetta öy sétiwalghan, emma nopusini yötkimigen Uyghurlarni bu xil wasite arqiliq mejburiy yurtigha qoghlashqa bashlighan. Uyghurlarni tekshürimiz, Uyghurlar kimlikinglarni chiqiringlar dep tuyuqsiz tekshürüshler dawam qiliwatqan bolup, buning eng qattiq ijra qilin'ghan yene bir tüzümi, réshatkiliq rayon'gha sirttin kélidighanlarni yerliktin bir tughqini képil bolmisa, shu yurt tewelikige kirgüzmeydighan bolup Uyghurlarning tughqan yoqlash we soda-sétiq ishliri éghir derijide weyran bolmaqta iken. Narazi bolghuchilargha yighiwélish, tehdit sélishtek wasitilernimu qollanmaqta iken.

Dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi ümid agahi gérmaniyedin téléfon ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghur élining hemme jaylirigha kéngeytip qolliniliwatqan Uyghurlarni réshatkiliq rayon qurup bashqurush tüzümini, 2-dunya urushidiki yehudilargha qaritilghan irqchiliq tüzümidin perqi yoq bir éghir derijidiki irqchiliq siyasiti we insan heqliri depsendichiliki dep tenqid qildi we xitay hökümiti bir tereptin bu xildiki zulum we xorluq arqiliq Uyghurlarni qarshiliqqa zorlisa, yene bir tereptin atalmish térrorluqqa qarshi qanun we yerlik qanunlarni tüzüp Uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturushlirini qanunlashturuwatidu dep eyiblidi hemde yene, xitay da'irilirini bu xil zulum we xorlash siyasiti rayonda téximu chong qarshiliq we toqunushlargha yol échishi mumkin dep agahlandurdi.

Bu maqalini iltebir tehrirlidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.