Xitay mustebitlikining yash qurbanliri - doktor sajide tursun

Men sajideni 2012-yili 6-ayning axirqi bir küni gérmaniye göttinngén uniwérsitéti türkologiye we ottura asiya tetqiqati fakultétining orunlashturushida ötküzülgen “Uyghur tetqiqati uchrishishi” namliq kölimi kichik, emma tolimu ehmiyetlik bir yighinda uchratqan idim.

Men qedimki Uyghur tili qolyazmiliri bilen munasiwetlik doklatimni axirlashturup so'allargha jawab bérish basquchigha kelginimde arqa rette olturghan qara chachliq oruqqina bir qiz ornidin turup tolimu edep bilen soridi: “Kechürisiz, men kichikimdin xenzuche mekteplerde oqup chong bolghan bir Uyghur qizimen. Bügünki yighin'gha qatniship, yurtimiz we medeniyitimiz heqqide sunulghan bir biridin qimmetlik tetqiqat netijiliridin xewerdar boldum we tolimu söyündüm. Özümning bu jehetlerde tolimu az nerse bilidighanliqimni hés qilip xijil boldum…”

Qizning edep yüzisidin qizirip ketken yüzidinmu köprek méni heyran qaldurghini, qizning rawan in'glizchisi boldi. Qizning chirayini körmigen bolsam qizning ana tili in'glizche bolghan biri ikenlikini perez qilishtin bashqa chare yoq idi. Yighin axirlashqandin kéyin sajide isimlik bu qiz bilen yene bir az söhbetlishish pursitimiz boldi. Qizning tughulghan yéri qaghiliq nahiyesidin bolup, ichkiridiki aliy mekteplerde oqushini tamamlighan bu qiz shu yilning béshida gérmaniyediki meshhur ilmiy tetqiqat jem'iyetliridin maks-pilanik institutining oqush mukapatigha ériship, doktorluq maqalisini “Shangxeydiki köchmen Uyghurlarning kündilik hayati” dégen témida yéziwatqan iken.

Shu uchrishishtin kéyin bu qiz a'ilimizning eng yéqin dostliridin birige aylinip qalghanidi. 2015-We 2016-yilliri sajideni bir nechche qétim uniwérsitétning kutupxanisi ichidiki ayrimxanisida kitablar ichide kömülüp olturup pütün diqqiti bilen ishlewatqan halette kördüm. U öyimizge kelgende özining kelgüside yurtqa qaytip bérip ishleydighanliqini, uzun yillardin béri ornidin qimirliyalmay yétiwatqan, pütün bedini palech dadisini tolimu séghin'ghanliqini bayan qilghan idi.

Uyghur diyarining adettiki ehwali heqqide soralghan so'allargha u keskin qilip, “Kechürisiz, men siyasiy so'allargha jawab bérelmeymen” dégen idi.

Aldinqi yili 1-ayning otturilirida uni uniwérsitét kutupxanisida yene uchrattim. Ötken qétim uchratqinimdikige qarighanda xélila uruqlap qalghanidi. Xélila ishship qalghan ong mengzini söz ariliqida asta tutushidin sözleshte qiyniliwatqanliqini bilgini bolatti. “Qarimamsiz aka, imtihanimni bériwélip, biraqla toygha layiq dawalitay désem bu chishlirim maqul körmeywatidu. Imtihandin burun bir nechche maqale élan qiliwélishnimu oylap téximu qattiq ishlewatimen,” dédi u méning diqqet qilghinimni bilip.

Noruz bayrimi küni sajide téléfon bérip bayrimimizni tebrikligendin kéyin awazini bir'az yuqiri kötürüp, “Aka, maqalemni tapshurdum. Hetta eng axirqi imtihan élinidighan waqitmu békitildi. Imtihan 6-ayda utréxt uniwérsitétida bolmaqchi,” dédi u.

Sajide imtihanini muweppeqiyetlik tamamlighandin kéyin göttin'génde yene uchrashtuq. U manga “Men yurtqa qaytip ata-anamni yoqlap kelmekchi boluwatimen. Yurtta boluwatqan ishlarni anglap ensirepmu qéliwatimen,” dédi. Men uni barmasliqqa qayta-qayta agahlandurdum. Sajide qol téléfonidin bir resimni manga körsetti. Resimde 50 yashlar chamisidiki bir söngek bir ustixan bolup qalghan bir kishi sozulup yatatti. “Aka, bu méning dadam. On nechche yil burun dadam téxi sözliyeleydighan waqitlirida ‛dada qachan ornungdin turisen? qachan saqiyip kétisen?‚ dep sorighinimda ‛sen chet'elde oqup qaytip kelginingde ornumdin turup séni kütüwalimen,‚ dégenidi. Men dadamni saqaytish üchün barmisam bolmaydu” dédi u taramlap éqiwatqan yashlirini sürtüp.

Néme dep teselli we meslihet bérishimni bilelmidim. Amalsiz uninggha aq yol tilep xoshlashtim. Bir nechche kündin kéyin uning yolgha chiqqanliqini anglidim. Ötken yilning bashlirida bir tonushimizdin uning shu qaytish sepiride ürümchi ayrodromigha chüshishi bilenla tutqun qilin'ghanliqini, bir mezgil ürümchide tutup turulghandin kéyin, yurti qaghiliqqa yötkep jaza lagérigha mehkum qilin'ghanliqini anglidim. Uning bashqilar bilen körüshüshigimu ruxset qilinmaydiken.

Sajide 2017-yili yurtqa qaytip 3 aydin kéyin yillarche uni kütken dadisi emdilikte öyidin anche yiraq bolmighan qaranggha öyde yétiwatqan qizini artuqche kütelmeptu. Dadisi alemdin ötkendimu uning öyige bir bérishigha ruxset qilinmaptu. Uningdin kéyin shunche sürüshtürüpmu uning héch xewirini alghili bolmidi.

Yéqinda birdinla maks-plank institutigha téléfon bérip sinap béqish eqlimge keldi. Hazir sajidening ishlirigha mes'ul boluwatqan bir xizmetdishini tépishim anche qiyin bolmidi. Emma u sajidege yene bir awarichilik bolup qélishidin ensiridimikin, so'allirimgha jawab bérishke aldirimay, aldi bilen méning kimlikimni alahide sürüshtürdi. Men sajide heqqide bilidighanlirimni bir qur bayan qilip ötkendin kéyinla, sajide heqqide bilidighanlirini men bilen ortaqlishishni muwapiq kördi.

Muxbir: sajide heqqide bilimen. Uning yurtta qolgha élin'ghanliqidin xewirim bar. Emma uning qaytip kelgen-kelmigenlikini bilmeymen. Siz yéqinda …

Tetqiqatchi: u téxiche xitayda.

Muxbir: u toghriliq birer yéngiliq anglidingizmu?

Tetqiqatchi: he-e, ötken hepte axiri.

Muxbir: u yenila shu jaza lagérida yétiwétiptimu yaki qoyup bériliptimu?

Tetqiqatchi: yaq. U dawamliq shu yerde iken. Menmu éniq chüshenmidim. … Dawamliq shu yerde. U bezi künliri qisqa waqitliq sirtqa chiqalaydiken. Emma yenila shu yerde iken.

Muxbir: kéyinki waqitlarda uning bilen élxet yaki bashqiche bir usul bilen alaqilishish imkaniyitingiz boldimu?

Tetqiqatchi: shundaq. Uning bir xizmet ornigha iltimas qilishi telep qilinip, yünnendiki bir orun'gha iltimas qiliptu we u yerdin bir chaqiriq tapshuruwaptu. Emma ular uning u yerge bérishigha yoq qoymaptu. Menmu élxettin u teklipnamini kördüm. Emma uning bérishigha yol qoyulmaptu. Menmu éniq bilmidim. Zadi néme ish boluwatqanliqini éniq bilelmidim. Men uninggha élxet arqiliq uning doktorluq unwani guwahnamisini we bashqa matériyallirini ewetip berdim.

Programmimizning bash qehrimani doktor sajide tursun 1986-yili aqsu shehiride dunyagha kelgen. Bashlan'ghuch mekteptiki mezgilide eslide bingtu'enning bir xizmetchisi bolghan dadisi xizmet jeryanida éghir yarilan'ghandin kéyin, esli yurti qaghiliqqa köchken iken. Kichikidin xitay mektepliride oqughan sajide shenshi pédagogika uniwérsitéti, gherbiy-shimal milletler tetqiqat merkizining milletshunasliq kespide oqughan. 2009-Yili 4-ayda “Uyghur köchmenlirining chong sheherlerge köchüshi” dégen témidiki maqalisi bilen magistirliq unwanigha érishken. 2013-Yili gérmaniyediki meshhur tetqiqat orunliridin maks-plank institutning oqush mukapatigha ériship, 2016-yili “Jins, millet we din: shangxeydiki Uyghur arzusini chüshinish” dégen témidiki maqalisi bilen antropologiye kespi boyiche doktorluq unwanigha érishken. Sajide yurtigha qaytish sepirige chiqish aldida teywendiki jang jinggo fondining doktor-ashti oqush mukapatigha ériship, “Xitaydiki we yawropadiki Uyghur réstoranliri heqqide tetqiqat” témisidiki tetqiqatini bashlighan iken.