Proféssor shan robérts ependi Uyghur élida “Saqchi döliti séstimisi” yürgüzülüwatqanliqini bildürdi
2017.02.24
Gumidiki pichaqliq hujum weqesidin kéyin yerlik hökümet da'irilirining térrorluqqa qarshi küresh nami astida Uyghur élida yürgüzüwatqan siyasetliri Uyghur éli weziyitini yéqindin közitiwatqan axbaratlar we tetqiqatchilarning alahide diqqitini qozghidi. Nurghun tetqiqatchilar Uyghur élidiki térrorluqqa qarshi turush siyasetliri keltürüp chiqiriwatqan aqiwetni talash-tartish qilishti. Amérikidiki washin'gton uniwérsitéti Uyghurshunasliq we asiya tetqiqat bölüm mudiri proféssor shan robértis ependi ziyaritimiz dawamida, xitay hökümitining hazir Uyghur élini “Saqchi döliti” séstimisi bilen idare qiliwatqanliqini éytti.
Xitay hökümiti rayonda qoralliq küch körsitip, heywe qilish, uchur yetküzgüchilerge yuqiri sommiliq mukapat élan qilish, aptomobillargha orun belgilesh séstimisi g p s orunlashturushni mejburiy halda ijra qilish qatarliq tedbirlerni arqa-arqilap élan qilip, térrorluqqa qarshi qet'iy küresh qilidighanliqini jakarlimaqta. Biraq, yuqiridiki bu tedbirlerni chet'ellerdiki közetküchiler chékidin ashqan saqchi döliti séstimisigha oxshitip, buni térrorluq peyda qiliwatqan menbe, dep körsetmekte.
Bu heqte “Tinch okyan ölchemliri” namliq xewerler torida “Xitay Uyghur élida körülüp baqmighan saqchi döliti shekillendürüwatidu” mawzuluq bir parche maqale élan qilin'ghan bolup, maqalide amérikidiki washin'gton uniwérsitéti Uyghurshunasliq we asiya tetqiqat bölüm mudiri proféssor shan robértis ependining mulahizisige yer bérilgen. Shan robérts ependi xitay da'irilirining hazirqi pen-téxnikining barliq imkanliridin toluq paydilinip turup, Uyghurlarni kontrol qiliwatqanliqini, xitay hökümitining Uyghur élidiki siyasetlirining bir saqchi döliti séstimisi ikenlikini éytqan. Biz shan robérts ependining özini ziyaret qilip, uning Uyghur élini “Saqchi döliti” ge oxshitishidiki sewebni soriduq. U bundaq déyishidiki sewebning, Uyghur élidiki teqib qilish, közitish tedbirlirige munasiwetlik ikenlikini bildürüp : “Uyghur élida ijra qiliniwatqan teqib qilish, közitish herikiti xitayning bashqa héchqandaq yéride yoq. Menche buni pütkül xitay üchün bir yaman isharet déyishke bolidu, chünki xitay hökümiti bu xil tedbirlerni Uyghur élida sinaq qiliwatqan bolushi we buni kéyin memliket miqyasigha omumlashturushi mumkin. Xitay hökümiti barliq amallarni ishlitip, Uyghurlarning herqandaq shekilidiki öktichilikining aldini éliwatidu. Buning üchün yuqiri pen-téxnikining barliq imkanliridin paydiliniwatidu. Elwette téxnikidin paydilinip turup közitish ishliri dunyaning bashqa döletliridimu bar déyishke bolsimu, emma xitay hökümitining buni Uyghur élida ijra qiliwatqini intayin zalimlarche” dédi.
Derweqe, Uyghur élidiki bixeterlik tedbirliri yéngi partkom sékritari chén chüen'go kelgendin béri yene zor derijide chingitilip, pasport élish üchün d n a ewrishkisini élish, barmaq izi élish, bir qisim yerlik orunlarda yene pichaq sétiwalghanda öz ismini qollinish, pichaq üstige isimini oyush dégen'ge oxshash chékidin ashqan teqiblesh amalliri yolgha qoyulghan idi. Yuqiridiki “Tinch okyan ölchemliri” zhurnilidiki maqalidimu yuqiridikiler tilgha élin'ghan. Zhurnal bu heqte Uyghur kishilik hoquq fondining tetqiqatchisi hénriy shajeskining sözini neqil alghan bolup, u bu tüzümlerning eksiche ünüm béridighanliqi, chünki hazirghiche qollinilghan bu téxnika we térrorluqqa qarshi turush qanunlirining Uyghurlarning bixeterliki we ularning turmushini yaxshilash üchün paydiliq bolghanliqigha a'it bir konkrét ispat yoqluqini éytqan.
Shan robérts ependimu bizge qilghan sözide, bu xildiki tedbirler arqiliq muqimliq yaratqili bolmaydighanliqini éytti. U mundaq dédi : “Menche, xitay hökümiti Uyghurlargha qiliwatqan bésim, bolupmu dindar Uyghurlargha qiliwatqan bésimi weziyetni yenimu keskinleshtürüwétidu. Chünki bundaq usullar, Uyghurlarni jem'iyetning qoynigha ekirishtin bek, ularni téximu yatlashturush, chetke qéqish rolini oynaydu. Bundaq heriketler Uyghurlargha "siler bashqilar bilen barawer emes" dégen ségnalni béridu.”
Shan robérts ependi tinch okyan ölchemliri zhurnilidiki sözide 2009-yilidiki ürümchi weqesidin kéyin nurghun Uyghurlarning yurtini tashlap chet'ellerge qéchishqa mejbur bolghanliqini we ularning bir qismining radikal guruppilar üchün süriyede urushqa qatnashqanliqini misalgha élip turup “Netijide, xitay hökümitining bésimi téximu köp Uyghurning qoralliq qarshiliq körsitish iqtidarini yétildürüshige yüzlendürüwatidu. Buning bilen xitayningmu bésimi artiwatidu. Mundaqche éytqanda, bu bir xeterlik chembirek halitini shekillendürdi” dégen.
Amérikidiki Uyghur ziyaliysi doktor qahar barat ependi bolsa yuqiridiki ayiqi chiqmaydighan tuyuq yolni xitay hökümiti xata siyaset yürgüzüsh arqiliq özi shekillendürgenlikini éytti.
Bu hepte ichide “Déplomat zhurnili” qatarliq xewer torlirida élan qilin'ghan Uyghurlar toghrisidiki mulahizilerdimu Uyghur élidiki nöwettiki weziyet teswirlinip, xitay hökümitining öz qoli bilen téximu köp zorawanliq heriketlirini peyda qiliwatqanliqi otturigha qoyulghan. Shan robértés ependi xitay hökümitining bu jiddiylikni peseytishtiki birdin-bir usuli Uyghurlarning awazini anglash, ulargha siyasiy hoquqlirini bérish, dep körsetti.
U : “Medeniyet inqilabidin kéyin 1980-yillarda Uyghur élida we shundaqla xitayning bashqa jaylirida bir qisim erkinlishish bolghan. Jümlidin Uyghur éli we tibet qatarliq jaylarda az sanliq milletlerge nurghun emeliy hoquq bérilgen. Heqqiy aptonomiye yürgüzüsh tirishchanliqliri bolghan. Menche bu shinjang mesilisini hel qilishtiki birdin-bir yol. Hazir Uyghur élida yürgüzülüwatqan tereqqiyat siyasetlirige qaraydighan bolsaq, bu tereqqiyat siyasiti yerlikning iradisige wekillik qilmaydu. Chünki, qarar merkezdin kelgen. U yerlikning menpe'etini eks ettürmeydu. Bu tereqqiyat siyasitidin, mebleghdinmu yenila xitaylarning, xitay shérketlirining payda alghanliqini, bu seweblik téximu köp xitay köchmenlirining kelgenlikini körduq. Shunga bu bir chare emes, hazirqi dunyadiki éqimgha qaraydighan bolsaq, tereqqiyat shu yerlik xelqni öz ichige alghanda, ularning pikri, awazi hésabqa qétilghanda andin ünüm béridu. Shunga xitay buni chüshinip yétishi kérek” dédi. Emma u yene, qoshumche qilip yuqiridikilerni Uyghur ziyaliysi ilham toxtining alliqachan otturigha qoyghanliqtin türmige élin'ghanliqini eskertip turup, özining xitay hökümitining kelgüsidiki yéngi, yash rehberlirining hazirqilardin perqliq yol tutushini ümid qilidighanliqini bildürdi.