Saqchixanilarda Uyghur ayallarning heq-hoquqlirining depsendichilikke uchrawatqanliqi delillendi

Xitay hökümitining “Diniy radikalliqqa qarshi turush, esebiylikni yoqitish” bahaniside Uyghur élida Uyghur ayallirini nishan qilip élip bériwatqan cheklesh, basturush heriketliride, ezeldinla qanuniy we insaniy heq-hoquqliri dexli-tawuzgha uchrap kéliwatqan Uyghur ayallirining yenimu zor depsendichiliklerge uchrawatqanliqi melum bolmaqta. Hetta buni saqchilarmu delillidi. Her xil bahaniler bilen tutup turush orunliri, türmiler, saqchixanilargha élip kélin'gen Uyghur qiz, ayallirining rohiy we jismaniy jehetlerde xorlashqa uchrawatqanliqimu ashkarilanmaqta.

Gerche bu, xitay özining qanunigha we insan heqlirige xilap, xaraktéri éghir bolghan bir mesile bolsimu, halbuki, meyli Uyghur élida bolsun yaki chet'ellerdiki Uyghur dewasida bolsun, kün tertipke kirgen jiddiy bir ayrim mesile süpitide otturigha qoyulmidi. Mezkur mesilining xelq'aragha jiddiy türde anglitilishigha tosalghu boluwatqan sewebler néme?

Inkaslardin we melumatlardin, yéqinqi yillarda xitay hökümitining diniy esebiylikke qarshi turush, esebiylikni tügitish dégen sho'arlar astida ijra qiliwatqan cheklesh siyaset tedbirliri bilen, Uyghur ayallirining peqet hijablan'ghanliqi we yaki xitay hökümitining chekligen da'iride kiyin'genliki üchünla qara qoyuq tutqun qiliniwatqanliqi, saqchixanilargha élip bérilghandin kéyin bolsa, saqchilarning namuwapiq qattiq mu'amilisi, tehdit, qorqutush, hetta izzet hörmitige tajawuz qilishlargha uchraydighanliqidek ehwallarmu ashkarilanmaqta.

Yéqinda bu heqte radiyomizgha inkas qilghuchilar, özining saqchixana we tutup turush orunlirida qiz, ayallarning hijaplirining er saqchilar teripidin qopalliq bilen yulup tashlinip, kiyimlirining, bedinining mejburiy axturulup türlük zorluq-zombuluqlargha uchraydighanliqini inkas qilghan idi, bu xil inkaslarni delillesh yüzisidin, xotenning lop nahiyilik saqchixanisigha téléfon uliduq, ismini éytmighan bolsimu, özini mushu saqchixanining mes'ul saqchisi dégen birining bayanliri, Uyghur ayallarning, bolupmu diniy sewebler bilen gumanlinip tutulghan ayallarning heqiqeten inkaslarda déyilgendek zorluq-zombuluqqa uchraydighanliqini delillidi:

-Saqchixanigha birer ayalni tutup kelsenglar, mesilen, yaghliq chekken yaki cheklimige boysunmighanlarni her qandaq saqchi axtursa boluwéremdu?
-Meslihet soraydighan yer emes ya, bu, peychuso, saqchixana bu, he, kimsiz? men bir oquy he maquma?
-Men erkin asiya radiyosining muxbiri.
-Qarang, her qandaq saqchi, mesilen, peychusoda ayal saqchi bolmighan waqitta amal yoq, peychusoda axturup solimisaq, yanchuqida bomba, pichaq birme bop qalsa, bizge xetiri yétidu, shunga axturumiz.
-Lékin qanun boyiche ayallarni undaq axturushqa bolmaydiken'ghu?
-Emise, siz kélip axturup béring, maquma bolmisa....
-Bundaq qilsanglar, özünglarning qanunigha xilapliq qilghanliq bolmamdu? siz axturuwéremsiz ayal kishini tutuwalsingiz?
-Yalghuz axtursa bolmaydu, yénida adem bar waqtida axturidighan gep, men bolsam jenkungni, shéshangtoni qalitip qoyap axturimen.
-Qanun sürüshte qilamdu, saqchining ashundaq qanunsiz qilmishini?
-Fayu'en'gimu yaki jensayu'en'gimu bérip sorap béqing, men bilmeymen.
-Belgilimide éniq barmu?
-Belgilimide ayal kishini axtursa bolmaydu dep gep yoq, jiq gep bar uningda.
-Qandaq gep bar? qanunluq hoquqimizni biliwalayli.
-Méning sizge qanundin jawab bergüdek sawatim yoq juma, sawatsiz men. Kim siz, nedin téléfon urdingiz siz hazir?
-Amérika erkin asiya radi'osidin.

Bu saqchi éniqsiz bir némilerni depla téléfonni üzdi.

Biz, oxshash so'alni yene xoten sheherlik jama'et xewpsizlik idarisidin soriduq.

-Bu saqchixanimu?
-He saqchixana ishxanisi.
‏-Ayallar tutulghanda her qandaq saqchi axtursa boluwéremdu yaki ayal saqchilar axturushi kérekmu?
-Ayal kishini choqum ayal saqchi axturushi kérek.
-Egerde bir ayal shundaq saqchilarning mejburiy axturushigha uchrighan bolsa, erz qilsa bolamdu? saqchigha qandaq jaza qollinisiler?
-Buni bashliqtin sorang jumu...(Téléfon üzüwétildi)

Ayal gumandarlarni axturush we ularni soraq qilishqa a'it belgilimiler heqqide xitayning munasiwetlik da'iriliridin qana'etlik jawab alalmighanliqtin, biz yene türkiyede turuwatqan sabiq Uyghur saqchi ömerjan ependige muraji'et qilduq. Ömerjan ependi esli xitayning békitken qanun, belgilimiliri boyiche er saqchilarning ayal gumandarlarni axturushi cheklen'genliki, ayalla emes, her qandaq bir gumandarning birdin artuq saqchi teripidin soraq qilinishi, bashqa qanun, tertiplerdimu shundaq belgilime barliqini, emma bu héchbir qanuni adil ijra qilinmaydighan xitayda, bolupmu Uyghur élida qanun yaki saqchi tarmaqlirining héchqachan bu xil qanun tüzümlerge ri'aye qilmaydighanliqini bildürdi. U yene, her qandaq guman bilen tutulghan er bolsun, ayal bolsun, oxshash heq-hoquqlirining éghir derijide depsende qilinidighanliqining omumiy ehwal ikenlikini, emma ayallarning qanuniy sawatining töwen bolushi öz heq-hoquqlirini bilmesliki, izzet-abruyining chüshüp kétishidin endishe qilishi, qanunning adalitidin ümidi yoqluqi qatarliq seweblerdin, bu xil xorluqlargha uchrighanda derdini ichige sélipla süküt qilidighanliqi, del ayallarning bu xil psixikisidin paydilan'ghan saqchilarning hoquqini ishqa sélip, qanunsiz qilmishlarni dawam qilip kéliwatqanliqini éytti.

Uyghur qiz, ayallirining xitay saqchiliri teripidin qattiq mu'amile, tehditkila emes, türlük shekillerde depsendichilikke uchraydighanliqi delillen'gen, hemmige melum bolghan we Uyghurlarda küchlük naraziliq hetta ghezep peyda qiliwatqan mesile bolsimu, néme sewebtin bashqa mesililerge oxshash küchlük inkas qozghiyalmaydu? hetta qiz, ayallarning ghururigha, nomusigha tégidighan, jismaniy jehettinmu qiyin-qistaqlargha uchrawatqanliqidek mesilini qandaq qilghanda téximu toghra anglatqili bolidu?

Bu mesililer heqqide ziyaritimizni qobul qilghan dunya Uyghur qurultiyi ayallar komitétining re'isi gülmire zunun xanim, bu xildiki inkas we mesililerning dunya Uyghur qurultiyi we bashqa kishilik hoquq organlirighimu melum bolghan bir éghir mesile bolsimu, uni xelq'aragha jiddiy türde anglitishta pakit yéterlik bolmasliqtek tosalghular mewjut ikenliki bildürdi. Gülmire xanim yene, eger Uyghur ayallirining heq-hoquqini kapaletke ige qilmighanda, pütkül Uyghur jem'iyitining heq-hoquqidin söz échishning mumkin emeslikini, xelq'aragha mesilini ispatliq anglatmay turup, hazirqi weziyette Uyghur ayallirining xitay saqchiliri teripidin dawamliq türde bu xil depsendichiklerge uchrishining aldini élishning müshkül ikenlikini otturigha qoydi we buning üchün ziyankeshlikke uchrighan ayallarningmu we ularning shahidliriningmu süküt qilishni tallimasliqini, özining qanunluq heq-hoquqlirini yaxshi bilishi we uning üchün küresh qilishqa jür'etlik bolushini tewsiye qildi.