Chet'ellerdiki tetqiqat organliri: xitay hökümiti siyasitini özgertmigüche Uyghur éli tinjimaydu

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, 23 - april maralbéshi sériqbuya yézisida yüz bergen weqe xelq'aradimu belgilik inkas qozghidi. 5 - Iyul ürümchi weqesidin kéyin yüz bergen ikkinchi chong qanliq weqe dep qariliwatqan sériqbuya weqesini xitay da'iriliri térror weqesi dep élan qilghan bolsimu, emma ularning bu sözi xelq'ara metbu'atlarda bazar tapalmidi.

Eksiche, chet'ellerdiki tetqiqatchi, közetküchiler weqening kélish sewebliri üstide oylinip, xitayning 2009 - yilidin kéyin rayonda yürgüzgen islahatlirining yenila Uyghurlarning éhtiyajini chiqish qilmighanliqi, eger xitay bu siyasitini dawam qilghan teqdirde maralbéshidikidek weqelerning dawamliq yüz béridighanliqini bildürüshti.

Töwende muxbirimiz irade si'ilerge bu heqte élan qilin'ghan bir qisim mulahizilerdin melumat béridu.

Sériqbuya weqesi yüz bergendin kéyin, amérika dölet ishliri ministirliqi we shuningdek xelq'aradiki nurghun kishilik hoquq organliri birdek xitay hökümitidin weqening pütün jeryanini toluq ashkarilashni telep qildi. Dunya Uyghur qurultiyi bolsa xitay hökümitini sériqbuya weqesini özining rayonda yürgüzüwatqan bésim siyasitining netijisi ikenlikini étirap qilishqa, weqede ölgüchilerning jawabkarliqini öz zimmisige élishqa chaqirdi. Xelq'aradiki alaqidar organlar asasen weqege seweb boluwatqan amillarni mulahize qilip, xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyghan siyasitining yuqiriqidek weqelerge seweb boluwatqanliqini bildürüshti.

Mesilen, en'giliyidiki xewpsizlik we mudapi'e istratégiye tetqiqat orgini bolghan xan jemeti birleshme mulazimetler inistituti weqedin kéyin élan qilghan mulahiziside xitay hökümitining 2009 - yili ürümchi weqesidin kéyin rayonda yüzgüzgen siyasiti arqiliq weqening mahiyitige baha bergen. Ularning qarishiche, xitay hökümiti ürümchi weqesini nahayiti qattiq qolluq bilen basturghan. Weqedin kéyin xitay da'iriliri rayonda maw zidungning “Uchqundin yan'ghin chiqidu” dégen idiyisi boyiche waqtida bir terep qilish, del waqtida zerbe bérish wastisi qollinip, xelqning naraziliqini téximu ulghaytiwetken. Mulahizide Uyghur élining 2009 - yilighiche 15 yilgha yéqin qattiq qolluqi bilen tonulghan wang léchüen teripidin bashqurulghanliqi, uning “Qattiq zerbe bérish” heriketliri bilen tonulghanliqi bayan qilin'ghan. Uningda xitay hökümitining wang léchüenni 2009 - yilidiki ürümchi weqesidin kéyin béyjinggha yötkep kétishige qarita mundaq baha bérilgen :

- Wang léchüen yötkep kétilgendin kéyin meydan'gha kelgen weqelerni yéqindin közetkende uninggha oxshimaydighan mena bérishke bolidu. Xitay rehberler wang léchüenni hoquqidin chüshürüshning ornigha uni xitay siyasi qanun komitétining mu'awin mudiri qilip östürüp béyjinggha eketti. Xitay hökümitining bu “Qarangghu” emeldarining rayonda yürgüzgen qattiq qolluq siyasiti emeliyette xitay merkizi hökümitining rayon muqimliqigha bolghan endishisini körsitip béridu. Közetküchilerning köpi wang léchüenning yötkep kétilishini uni weqening aldini élishta yéterlik qatttiq bolmidi, dep narazi bolghan xitaylarning achchiqini bésiqturush üchün oynalghan bir siyasiy oyun, dep qaraydu.

En'giliye xan jemeti birleshme mulazimetler inistitutining mulahiziside yéngi rehber jang chünshyen yötkep kélin'gendin kéyin we rayonda yéngi iqtisadiy islahatlar yolgha qoyulghandin kéyinmu, Uyghurlarning hayatida bir özgirish bolmighanliqi, hökümetning dawamliq halda rayonda yüz bergen herqandaq weqeni “Sherqiy türksitan bölgünchi térrorchiliri” peyda qildi dégenni ilgiri sürgenliki, Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirini ölüm jazasigha höküm qilishning dawam qilghanliqi eskertilip “Jang chünshyenning 2012 - yili noyabirda siyasiy byuru ezasi qilip östürülüshi uning bu mewjut qattiq qolluq siyasetni dawamlashturghanliqigha bérilgen mukapatning ochuq - ashkara ipadisi” déyilgen.

Mezkur organ mulahizisde, maralbéshida yüz bergen weqege xitay hökümitining qayturghan inkasini chiqish qilip turup, rayonda bundaq weqelerning dawamliq yüz béridighanliqini agahlandurghan. Uningda mundaq déyilgen:

- Epsuski, da'irilerning sériqbuya weqesige qayturghan inkasi béyjing hökümitining Uyghurlarning herqandaq naraziliq herikitini téximu zalimliq bilen basturidighanliqini namayen qilip turmaqta. Sériqbuya weqesidin kéyin shi jinping we jang chünshyen her ikkilisi muqimliq tedbirlirini téximu chingitishni telep qildi. Xitay hökümitining 2010 - yilidin kéyin yolgha qoyghan iqtsi'adiy islahatliri we künsayin küchiyiwatqan bixeterlik tedbirlirige qarimay, weqelerning ayiqi üzülmeywatidu. Uyghur élide hazirqi mewjut muqimliqni qoghdash séstimisi dawam qilghan muddetche Uyghur élining yéqin kelgüsi üchün tinchliqtin shepe bérish anche mumkin emes. Biz kélechek yillarda téximu köp weqelerning meydan'gha kélidighanliqigha ishinimiz.

Bu qétimqi sériqbuya weqesige qayturulghan inkaslarda yuqiriqigha oxshash asasen xitay hökümitining siyasiti özgermigüche shiddet weqelirining üzülmeydighanliqidek ortaq bir nuqta ilgiri sürüldi. Amérikida chiqidighan détroyit xewerliri gézitimu ene shularning biri bolup, ular bu qétimliq sériqbuya weqesi heqqide yazghan xewiride, xitay hökümitining Uyghurlarning kimlikini suslashturushni meqset qilghan bésim siyasiti üstide alahide toxtalghan we uni rayondiki jiddiy weziyetning yiltizi, dep körsetken. Maqalide “Xitayda yüz bériwatqan bundaq zorawanliq weqeliri peqet xitayning ichidila qalmaydu. U xitayning sirtigha yeni pütün dunyagha tesir qilidu, shunga xitay hökümiti buninggha xatime bérish üchün Uyghurlar we tibetlerge qaratqan siyasitini özgertishi kérek. Hemmimiz xitay hökümitining pozitsiyisini özgertishini ümid qilimiz” dep yézilghan.