Rabiye qadir xanim: “Shawgu'en weqesi”untulmidi, xitay da'iriliri jawabkarliqini üstige élishi kérek

2009 - Yili 6 - ayning 26 - küni qeshqer toqquzaqtin gu'angdung shawgüendiki shüri oyunchuq fabrikisigha ishchiliqqa élip bérilghan minggha yéqin Uyghur, fabrikigha qedem bésip 2 ay ötmestin, xitay puqralirining kaltek - chomaqliq kolléktip hujumigha uchraydu.

Hujumda, xitay hökümet melumati boyiche ikki Uyghur ölidu we 118 Uyghur yarilinidu. Terepsiz axbaratlarning xewerliride déyilishiche, weqede az dégende 18 neper Uyghur ölidu, yüz nechche Uyghur yarilinidu. Bu weqe “5 - Iyul weqesi” ibaret Uyghur tarixidiki dewr bölgüch bir weqening qozghilishigha seweb bolidu.

“Shawgüen weqesi” dep atalghan bu meshhur weqening yette yilliq xatirisi munasiwiti bilen bügün dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanim radi'omizda bayanat bérip, Uyghurlarning “Shawgüen weqesi” ni téxi untumighanliqini bildürdi we xitay da'irilirini mezkur weqediki jawabkarliqini kéchiktürmestin üstige élishqa chaqirdi. Rabiye qadir xanim bu munasiwet bilen muxbirimizning so'allirigha jawab berdi.

So'al: hörmetlik rabiye xanim, dunyawi tesir peyda qilghan we “5 - Iyul weqesi” ning qozghatquch sewebliridin biri bolghan “Shawgüen weqesi” ning yüz berginige

7 Yil bolup qaldi, sizche bu weqe untuldimu, bu weqening Uyghur jem'iyitige, jümlidin Uyghur - xitay munasiwitige körsetken tesiri tazilandimu?

Jawab: jama'et sorunliridiki söhbetlerdin, torlardiki inkaslardin, shundaqla nöwettiki Uyghur weziyitidin shuni köreleymizki, Uyghurlar “Shawgüen weqesi” ni téxi untumidi, untuyalmidi. Chünki shawgüen weqesi seweblik kélip chiqqan “5 - Iyul weqesi” de ghayib bolghan Uyghurlarning téxiche iz - dériki bolmidi, “5 - Iyul weqesi” de étilghan we késilgenlerning a'ile - tawabi'atliri hélihem yighlap, qaqshap kün ötküzüwatidu. “5 - Iyul weqesi” din kéyin téximu shiddetlen'gen qarshiliq heriketliri we yéqinqi 2 - 3 yildin béri tayland qatarliq döletlerge qéchip chiqiwatqan siyasiy panahlan'ghuchilar Uyghurlarning “Shawgüen weqesi” ni untumighanliqining bir ipadisi.

So'al: bu dégenliringizdin “Shawgüen weqesi” Uyghur - xitay munasiwitide tarixiy bir yara peyda qildi,dégen mene chiqiwatidu, mushundaq chüshinishke bolamdu?

Jawab: del shundaq. Chünki shawgüen weqesi körünüshi shunchilik qorqunchluq؛ aqiwiti shunchilik échinishliq turup, ta hazirgha qeder xitay hökümiti özining weqediki jawabkarliqini üstige almidi. Peqet “5 - Iyul weqesi” kélip chiqqandin kéyinla weqede rol alghan birqanche kishini jazalighan boldi, emma Uyghur xelqining köngli teselli tapqudek, milletler munasiwitining tereqqiyatidin ümidlen'güdek teshwiqatmu, ijra'atmu bolmidi.

So'al: weqediki hökümetning jawabkarliqi néme?

Jawab: “Shawgüen weqesi” de Uyghurlar saqchilarning yaki eskerlerning zerbisige uchrimidi, puqralarning hujumigha uchridi؛ körünüshlerdin melumki bir nechche kishining emes, yüzlerche kishining hujumigha uchridi, bu hujum minglarche kishining köz aldida yüz berdi؛ weqe yüz bérip 4 sa'etkiche hujumni tosidighanlar, ajritidighanlar bolmidi. Ulardiki bu rehimsizlik, bu jasaret nedin kelgen? buni hökümet basqunchiliq heqqidiki pitne - pasattin, dep chüshendürdi. Bu quruq gep, bu rehimsizlik we jasaret xitayning Uyghurlar heqqidiki teshwiqati we Uyghurlargha qaratqan siyasitining netijisi؛ Uyghurlarni toxtimay térrorluq bilen eyiblesh we dölet düshmini qilip teswirlesh bir qisim xitay puqralirida ene shundaq nepretni peyda qilghan bolsa, Uyghurlarni xalighanche tutqun qilish, hetta sotsiz jazalashlar, bezi xitay puqralirida yuqiriqidek jasaretni shekillendürdi. Échinishliq we endishilinerlik yéri, xitay hökümiti ene shu xataliqini téxiche étirap qilghinimu yoq, tüzetkinimu yoq, dawam qiliwatidu. Buningdin kéyin yene shundaq shawgu'en weqeliri chiqishi tebi'iy, men shu chaghdimu yene shu puqralarni emes, hökümetni eyibleymen, chünki teshwiqat we ma'arip xitayda pütünley döletning qolida.

So'al: her yili shawgüen weqesini eslep bayanat bériwatisiz, shawgüen weqesi néme üchün muhim? aqiwiti éghir bolghini üchünmu?

Jawab: elwette xitay - Uyghur munasiwet tarixida yüz bergen qanliq toqunush yalghuz “Shawgüen weqesi” la emes, uning aldidimu, arqisidimu, shuninggha oxshighan we uningdinmu éghir qan tökülgen weqeler boldi. Emma “Shawgüen weqesi” ijtima'iy axbaratning küchi bilen Uyghurlar arisida eng keng we eng tepsiliy tarqalghan bir weqe. Uning üstige 5 - iyul weqesidin ibaret dewr bölgüch bir weqening kélip chiqishida qozghatquch rol oynighan weqe. Shunga xitay da'irilirining shawgüen weqesidiki jawabkarliqini üstige élishi yeni xataliqini tekrarlimasliq heqqide signal bérishi sherqi türkistanda muqimliqning shekillinishidiki bashlan'ghuch qedem.

So'al: “Jawabkarliqni üstige élish” dégende xitay hökümitidin konkrét halda némilerni kütisiz?

Jawab: Uyghurlar heqqidiki térrorluq teshwiqatini toxtitishi kérek, “Shawgüen weqesi” diki qatil gumandarlirini derhal tutmighan we weqe heqqide Uyghur xelqige derhal melumat bermigenlikining xata bolghanliqini étirap qilishi kérek, 5 - iyul küni “Shawgüen weqesi” ge adalet telep qilghan namayishchilarni jawabsiz qaldurghanliqining toghra bolmighanliqini boynigha élishi kérek. Shundila “5 - Iyul weqesi” de heqsiz jazalan'ghan minglarche Uyghurning dawasigha qayta qarap chiqishning bir shepisi bolghan bolidu we milletler munasiwitining yamanlishishining pesiyishidin ümid tughulidu.

So'al: bir ana we Uyghur milliy herikitining rehbiri bolush süpitingiz bilen, “Shawgüen weqesi” ning xatire küni munasiwiti bilen Uyghur xelqige qandaq teklip - tewsiyeliringiz bar.

Jawab: “Shawgüen weqesi” diki körünüshlerni körgendin kéyin, xelqimiz ichide bezilerning, bolupmu yashlarning xitay xelqidin pütünley ümidsizlen'genliki bir ré'alliq. Men shuni eskertimen, dunyada “Yaxshi millet”, “Yaman millet” dégen nerse bolmaydu, herqandaq millette yaxshi ademler mutleq köp sanliqni igileydu, emma shu köp sanliqning iradisi hakimiyette eks etmeydighan ehwallar bolidu. Xitay diktator bir hakimiyet, xitayning yürgüzüwatqanliri xitay xelqining iradisi emes, peqetla xitay kompartiyesining iradisi. Xitay - Uyghur munasiwiti tarixi yalghuz “Shawgüen weqesi” la emes, tarix betlirini waraqlisaq, nechche ming yilliq qoshnidarchiliq tariximizda bir - birimizning wetinini bésiwalghan, zéminini igiliwalghan, urushqan - talashqan yillirimizgha qarighanda, bir - birimizning ichki ishlirigha arilashmay, musteqil, tinch we barawer qoshna yashighan waqitlirimiz san jehettin mutleq üstünlükke ige. Shunga men xelqimizni xitay - Uyghur munasiwitining kélechikidin ümidwar bolushqa dewet qilimen.