Xitay da'iriliri Uyghurlarning shéker sétiwélishigha cheklime qoyghan

Xitay hökümitining yéqinqi ikki yildin buyan peqet Uyghurlargha qarita chiqarghan bezi kündilik istémal buyumlarni sétiwélish jehetlerdiki cheklimilirining Uyghurlarning kündilik turmushigha éghir qulaysizliqlarni peyda qiliwatqanliqi melum.

Yéqinda radiyomizgha özining bultur Uyghur élidin chet'elge chiqqanliqini bildürgen birining uchur yetküzüshiche, da'irilerning 2017-yilining bashliridin buyan qattiq ijra qilip kéliwatqan “Shéker sétiwélishni bashqurush belgilimisi” ning ularning ürümchide buningdin 10 yillar ilgiri achqan milliyche tatliq-turum dukinining taqilip qélishigha seweb bolghanliqi melum.

A'ile ezaliri bilen alaqisi üzülginige yérim yildin ashqan bolsimu, emma ularning bixeterliki üchün özi we a'ile ezalirining nam-sheripini ashkarilashni xalimighan mezkur uchur bergüchining éytishigha qarighanda, adettiki istémalchilar dukanlardin aq shéker sétiwélish üchün kimlikini körsitishi we shékerni némige ishlitilidighanliqi heqqidiki iltimasigha saqchi ponkitining tamghisi bésilghan ijazetnamisi qatarliq höjjetlerni hazirlishi kérek iken. Eger a'iliside bireri lagérgha kirgenler yaki kimlikige qara chékit urulghanlar bolup qalsa, ulargha birdek shéker sétip bérilmeydiken.

Da'iriler bu heqte parche we top sétish bazarlirigha 2016-yilining axirlirida mexsus uqturush chüshürüp, bu xil cheklimini qet'iy ijra qilish we buning dölet bixeterliki we muqimliq weziyiti bilen biwasite munasiwetlik cheklime ikenlikini tekitligen iken.

Bezi ijtima'iy alaqe wasitiliridiki bu heqtiki inkaslargha qarighanda, da'irilerning shéker sétiwélishqa bu qeder qattiq cheklime qoyushi istémalchilarning shékerdin paydilinip ximiyelik bomba yaki partlatquch bomba yasash éhtimalliqni közde tutqan bolushi mumkin iken.

Xitayda chiqidighan bezi ammiwi torlardiki xitay tor kézerlirining qismen inkasliridinmu Uyghur élida istémalchilarning shéker sétiwélishigha qoyulghan cheklimining heyranliq we ghulghula qozghighanliqi tilgha élin'ghan.

Biz bu heqte éniq melumat élish üchün ürümchidiki teyyar yémeklikler top tarqitish bazirining shékerni top we parche sétish dukanliri bilen alaqileshtuq. Bir xitay dukandar so'allirimizgha mundaq jawab berdi:

- Dukiningizda aq shéker sétilamdu?
- Shundaq, shéker bar.

- Shéker séliwélish üchün hazirmu kimlik we saqchining tonushturushi kérekmu?
-Shundaq, kimlik we ispat xéti bolushi shert.

- Qanchilik sétiwélishqa bolidu?
- Sétiwatqinimiz hemmisi parche shéker, hemmisi parche-parche qilinip xaltigha qachilan'ghan. Birining ichide bir qanche yüz gram shéker bar. Bahasi 5-6 yüen yaki 7-8 yüen etrapida. Ishqilip, men top satqanlarni körmidim. Egerde mehelle komitétining ruxsiti bar bolsa qandaqkin?

- Da'irilerning shéker sétiwélishqa cheklime qoyushning sewebi nimidur?
- Uni menmu bilmidim. Shéker dégen kündilik yémeklik, istémalda muhim nerse. Uni cheklise jiq qulaysizliq bolidu. Hetta künde tamaqta qorumilarghimu shéker ishlitilidighan tursa, menmu chüshenmidim.

Biz ürümchi tengritagh rayonluq jama'et xewpsizlik ishxanisigha téléfon qilip, shéker sétiwélish cheklimisi chiqirilishning sewebi we bu cheklimining qachan'ghiche ijra qilinidighanliqini sorighan bolsaqmu, téléfonni alghan xadim jawab bérishni qopalliq bilen ret qildi.

“Shinjang uchur tori”, “Bazar tori” qatarliq torlardiki uchurlargha qarighanda, shékerge eng zor éhtiyajliq bolghan yémek-ichmek kesipliridin “Milliyche tatliq-turum dukanliri” namida tizimgha élin'ghan dukanlardin ürümchide 942 si, ghuljida 175, korlida 136, sanjida 116, aqsuda 114, qeshqer we qizilsuda jem'iy 110 dukan bar iken. Torda bu dukanlarning bezilirining téléfon nomurliri kirgüzülmigen, bezilirige bolsa “Taqaldi” dep yézip qoyulghan. Qeshqerdiki tatliq-turum dukanliridin peqet gherbche tort dukinigha téléfon ulandi.

Dukandar bu tort dukinining künde kech sa'et 10 da taqilidighanliqini bildürdi. Uningdin shéker sétiwélish miqdarigha cheklime qoyulghandin kéyin dukinigha tesiri bolghan-bolmighanliqini sorighinimizda u heyranliq bilen, “ Nede chekleydu, shékerni sétiwatmamdu, men héchqachan shéker sétiwélishta cheklimige uchrap baqmidim” dep jawab berdi.

Bu xitay dukandarning bayani bizge xitay xéridarlarning shéker sétiwélishida héchqandaq cheklimige uchrimaydighanliqini ashkarilap berdi. Yene bir tereptin xitay da'irilirining Uyghur élida yolgha qoyghan shéker sétiwélish cheklimisi peqetla Uyghurlargha qaratmiliq we kemsitish xaraktérlik yürgüzülüwatqanliqi melum bolmaqta.

Shéker yémek-ichmek turliridiki achquchluq terkib bolup hésablinidu, buning shékerni xuruch qilidighan Uyghur yémek-ichmek karxanilirigha we yekke igilikige yene qandaq tesirlerni élip kéliwatqanliqi hazirche éniq emes. Biz bu heqte dawamliq uchur igileshke tirishimiz.