Xitayda saqchixanilarning “Shexs salahiyet” ispati bermeslik belgilimisi qandaq ijra qilinidu ?

Xitay j x ministirliqi qatarliq 12 organ 11 - awghust birleshme uqturush chiqirip, 1 - séntebirdin bashlap kishilerning shexsi salahiyiti heqqidiki 20 türde saqchixanilarning ispat chiqarmaydighanliqini élan qildi. Xitay xewerliride mezkur belgilimining xitay puqralirigha asanliq yaritip bérishni meqset qilghanliqi teshwiq qilinmaqta. Undaqta da'iriler chiqarghan yéngi belgilime xitay puqralirigha rastinla asanliq élip kélelemdu? bu xil belgilime - qanunlar xitay da'iriliri teripidin diniy, siyasiy we milliy siyasette qattiq basturush yürgüzüliwatidu dep teripliniwatqan Uyghur diyarida qandaq ijra qilinishi mumkin?

Yéqinqi yillarda xitayda ewj alghan, kishilerning qolida kimlik, xizmet kinishkisi qatarliq kinishkilar bar turuqluq bezi organlarning ish bijirishte shu kishining shexsi salahiyiti heqqide özi turushluq jaydiki saqchixanidin ispat telep qilishi puqralargha qolaysizliq keltürgenliki heqqidiki xewerler xitay we xelq'ara taratqularda köplep bériliwatqan xewerlerning biri idi.

Melum bolushiche, mezkur belgilimide shexsning salahiyiti we hayatidiki özgirishke munasiwetlik bolghan, shu kishining ismi, ilgiriki ismi, kimlik nomuri, millet terkibi,tughulghan yurti, nopusi turushluq jay, nopusning yötkilish ehwali, turalghusining özgirishi, nopustin öchürülüshi, a'ile nopus bashliqi bilen bolghan munasiwiti, toy qilish - ajrishish ehwali, medeniyet sewiyisi, ölüm ispati, dem élishqa chiqquchilarning yashan'ghanliq parawanliq sughurtisi élishi, tughulush ispat qeghizi, chet'elde olturaqlishish sewebidin nopusi bolmasliq qatarliq 20 türlük ehwalda, yerlik saqchixanilarning ispat chiqirip bermeydighanliqi, belki shu kishining salahiyitini ipadileydighan kimlik, nopus, pasport, xizmet kinishkisi qatarliq munasiwetlik höjjetlerla kupaye ikenliki eskertilgen.

Xitay weziyet analizchiliridin amérika frostburg uniwérsitétining proféssori ma xeyyün ependi radiyomizda öz qarishini ipadilep, mezkur belgilime heqiqeten emeliy ijra qilinsa, elwette xitay taratqulirida déyiliwatqandek, xitay puqralirigha asanliq tughduridighanliqini bildürüp, buning nöwette qattiq basturush siyasiti yürgüzülüwatqan Uyghur aptonom rayonida Uyghurlarghimu bezi asanliqlarni tughdurushi mumkinlikini bildürüp: “Bu belgilime eger emeliy ijra qilinsa, nöwette "térrorluq, diniy radikalliqqa zerbe bérish" namida pütün xitay memlikitide Uyghurlar zerbe bérish nishani qiliniwatqan shara'itta, xitay ölke, sheherliride Uyghurlarni tekshürüsh, tutqun obikti qilish, méhmanxana, öy ijare bérish qatarliq jehetlerde Uyghurlardin yerlik saqchi orunlirining ispatini telep qilishtek bezi milliy kemsitish xaraktérini alghan qilmishlargha cheklime qoyulushi mumkin” dédi.

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliridin amérika Uyghur birlikining re'isi élshat hesen ependi, bu xil qanun, belgilimilerge ümitwar qarimaydighanliqini ipadilep, da'iriler élan qilghan mezkur belgilimining xitay hökümiti ilgiriki yillarda élan qilghan türlük belgilime, qanunlargha oxshash peqetla qeghez yüzidiki qanun, belgilime bolup qalidighanliqini, hetta xitayning mustemlike siyasiti yürgüzülüwatqan Uyghurlargha nispeten bolsa, bu xil qanun, belgilimilerning esla ijra qilinmasliqi mumkinlikini ilgiri sürdi.

Ma xeyyün ependi bolsa, mezkur belgilimining Uyghur aptonom rayon da'irilirining nöwette yerlikte yürgüzüwatqan, xitay ölke, sheherliridin perqliq haldiki qattiq basturush, teqip qilish küchlük bolghan yerlik siyasitige toghra kelmigenliki üchün, rayonda emeliy ijra qilishta belgilik perq bolushi mumkinlikini, emma mezkur belgilimining Uyghur rayonidiki saqchi da'irilirining hoquqini melum nispette cheklesh rolimu bolushi mumkinlikini tekitidi.

Ma xeyyün: “Ilgiri wang léchüen dewride Uyghur aptonom rayoni xitay ölkiliridin perqliq halda qattiq siyaset yürgüzüsh bilen teriplinetti. 5 - Iyul naraziliq namayishidin kéyin xitay merkizi hökümiti rayon'gha jang chünshyenni aptonom rayonning sékritari qilip belgilidi. Jang chünshyen deslepki mezgilde rayonda “Yumshaq siyaset yürgüzidighanliqi”ni jakarlighan bolsimu, emma kéyinki mezgillerdiki weziyet uning siyasitiningmu wang léchüen dewridiki“Qattiq basturush siyasiti” ikenlikini teriplimekte. Hetta jang chünshyen rehberlik qiliwatqan Uyghur aptonom rayonluq partkomning wu ji'é namliq organ tor békitide xitay dölet re'isi shi jingpingni ashkara istipa bérishke chaqiridighan imzaliq xetmu élan qilindi. Elwette bu xil shara'itta, xitay merkizi hökümiti teripidin chiqirilghan qarar, belgilimilerning Uyghur aptonom rayonida eynen ijra qilinishigha guman qozghalmaqta. Lékin méning közitishimche, wuji'é tori weqesi sewebidin birqisim kishilerge zerbe bérilgendin kéyin, jang chünshenmu merkiziy hökümetni qollaydighanliqini bildüridighan sözlerni qiliwatidu. U hazir rayonda "térorluqqa zerbe bérish" ni tekitlewatqan bolsimu, emma " milletler ittipaqliqi"ni tekitlep, yerlik milletler könglini utushni teshebbus qilmaqta. Méningche, rayonda Uyghurlar zerbe bérish obikti qilinip, saqchilargha ziyade köp imtiyaz bérilgen shara'itta, mezkur belgilimining chiqirilishi bir yaxshi ehwal. Emma 1 - séntebir bu belgilime ijra qilinishqa bashlighandin kéyinki weziyet tereqqiyati qandaq bolidu? buni dawamliq közitish kérek.”

Xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan her xil qanun, belgilimilerni chiqirip kéliwatqan bolsimu, emma bu xil qanun, belgilimilerning emeliy ijra qilinishida jaylarda perq barliqi, hetta bezi jaylarda héchqachan ijra qilinmaydighanliqi, xitaydiki ijtima'i alaqe tor béketliri we xelq'ara taratqularda tilgha élinip kéliwatqan mesililerning biri bolup, bu qétim xitay jama'et xewpsizlik ministirliqi qatarliq 12 orunning ortaq namida élan qilin'ghan mezkur belgilime - uqturushning qandaq ijra qilinishi yenila xitay xelqi we xelq'araning diqqet nuqtilirining biri bolmaqta.