Уйғур, тибәт, моңғул вә демократик хитайлар г-20 ни сиясий мәһбусларни қоюп бериш һәққидә хитайға бесим ишлитишкә чақирди

Ақ сарайдики пикри елиш йиғиниға уйғур кишилик һоқуқ программисиниң мәсули алим сейитоф(солдин иккинчи), хитай кишилик һоқуқ адвокати тең бяв, тибәт паалийәтчи голог җигма, хитай христиан мисюнери фу шючю, хитай паалийәтчи лу җүн, хитай сиясий мәһбус го фейшйоңниң аяли җаң чиң қатарлиқ кишиләр тәклип қилинған. 2016-Йили 31-авғуст, вашингтон.

Уйғур, тибәт, моңғул, хитай кишилик һоқуқ вә демократийә рәһбәрлириниң 31‏-авғуст елан қилған очуқ хетидә, хитайниң саһипханлиқидики 20 дөләт гуруһиниң йиғини хитай һөкүмити кишилик һоқуқ вә аммиви әркинликни қаттиқ бастуруватқан әһвалда өткүзүлүватқанлиқини билдүргән.

Йиғинда 20 дөләт гуруһини хитай даирилириниң түрмидики барлиқ кишилик һоқуқ рәһбәрлирини, паалийәтчиләрни, өзиниң ипадә әркинликини қолланған яки өзиниң кәспини қанунлуқ ишлитип тутқун қилинған адвокатларни қоюп беришини тәләп қилишқа чақирған.

Очуқ хәттә йәнә, 20 гуруһиниң ши җинпиң вә йәрлик һөкүмәт даирилирини хаңҗу йәрлик аһалилириниң нормал турмушини, йәрлик иқтисади паалийәтләрни дәрһал әслигә кәлтүрүшкә, диний йиғилишларға қоюлған чәклимини бикар қилип, кишилик һоқуқни дәпсәндичиликини тохтитишқа чақириши оттуриға қоюлған.

Д у қ баш катипи долқун әйса чаршәнбә күни мухбиримизниң зияритини қобул қилип, бу очуқ хәтни дунядики күчлүк дөләтләр кишилик һоқуқ мәсилисини ортақ оттуриға қойса, униң тәсири күчлүк болиду, дегән мәқсәттә елан қилғанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: “вәзийәт күндин күнгә еғирлишип кетип бариду. Болупму буни ичкири өлкиләр билән селиштурғанда буниң шәрқий түркистан, тибәт вә ички моңғулда техиму шиддәтлик давам қиливатқанлиқини, күндин күнгә еғирлишиватқанлиқини әмәлий пакитлар билән көрүватимиз.

Шуниң үчүн биз бу йәрдә уйғурлар, тибәтләр, хитай демократлири, һәтта хоңкоңлуқ кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң вәкиллири бирлишип, бу очуқ хәтни елан қилип, дөләт башлиқлириниң бу йиғинда чоқум бу мәсилиләрни көз алдида туруши керәкликини, дунядики күчлүк дөләтләрниң рәһбәрлири хитайға ортақ бир пикир билән өзиниң көз қарашлирини ипадилисә, буниң чоқум тәсир қилиш күчи болиду, дәп ойлидуқ.”

Бирләшмә имзалиқ мәзкур очуқ хәтни д у қ рәиси рабийә қадир ханим, хәлқара тибәт ториниң рәиси дардон шарлиң, хоңкоң оқуғучилар федератсийәсиниң сабиқ рәһбири аликс чов, хитай пуқралар күчи тәшкилатиниң рәиси яң җйәнли, җәнубий моңғулийә кишилик һоқуқ учур мәркизиниң мәсули инхебату тоғучуқ қатарлиқ кишиләр елан қилған.

Җәнубий моңғулийә кишилик һоқуқ учур мәркизиниң мәсули инхебату тоғучуқ чаршәнбә күни мухбиримизниң зияритини қобул қилип, һазирқи әһвалда дөләтләр хитайниң омумий кишилик һоқуқ вәзийитини әмәс, конкрет кишилик һоқуқ делолирини оттуриға қойса, буниң иҗабий тәсири болиду, дәп қарайдиғанлиқини көрсәтти.

Тоғучуқ мундақ дәйду: “мениң қаришимчә, улар бәзи конкрет мәсилиләрни оттуриға қойса, мәсилән, бәзи конкрет кишилик һоқуқ вә сиясий мәһбуслар делолирини яки конкрет һадисиләрни оттура қойса, буниң иҗабий тәсири техиму күчлүк болиду. Шу арқилиқла биз бәзи саһәләрдә нисбәтән бурулуш болушини күтәләймиз. Әгәр сиз хитай һөкүмитигә омумий кишилик һоқуқ вәзийитинила оттуриға қойсиңиз, улар сизниң гепиңизгә пәрва қилмайду. Улар қуруқ вәдиләрни берип, уйғур тибәт, вә моңғулларниң әһвалини яхшилашқа һечқандақ әмәлий чарә қолланмайду.”

Тоғучуқ йәнә, моңғулларниң бирләшмә очуқ хәт елан қилишқа қатнишиштики сәвәблирини чүшәндүрүп, уйғурлар билән моңғулларниң охшаш вәзийәткә дуч келиватқанлиқини, оттуридики пәрқ уйғурларниң террорлуққа бағлинип бастурулуватқанлиқини билдүрди.

Тоғучуқ: “улар дуч келиватқан зулум асасән охшаш. Пәқәт бәзи мәсилиләрниң пәрқлиқ көрүнүшидики сәвәб бу икки хәлқниң турмуш усули пәрқлиқ болғанлиқида. Чүнки, моңғул хәлқиниң мутләқ көп қисми чарвичи. Бирақ икки хәлқ дуч келиватқан зораванлиқ вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң маһийити охшаш. Улар охшашла хитай һөкүмити вә хитай карханилириниң вәйранчилиқи вә бузғунчилиқиға учраватиду. Уйғур вә моңғул бу икки йәрлик хәлқниң кишилик һоқуқиға хилаплиқ қиливатиду.

Пәқәт оттуридики пәрқ хитай һөкүмити моңғул хәлқиниң йәрлирини тартивеливатқан болса, террорлуқни баһанә қилип, өзиниң һәқ-һоқуқини тинч йоллар билән тәләп қилған уйғурларни бастуруватиду” деди.

Уйғур, тибәт, моңғул вә хитай демократлириниң очуқ хетидә йәнә, хитайниң 20 дөләт гуруһиниң йиғинини баһанә қилип, хаңҗу шәһиридә алған аманлиқ тәдбирлирини тәнқид қилған. Хитай һөкүмити хаңҗуда уйғур ресторан, ашпузуллирини тақап, меһман сарайларға уйғурларға ятақ бәрмәслик һәққидә уқтуруш чүшүргән иди.

Очуқ хәттә, хитай даирилириниң диний гуруһларни, аммиви тәшкилатларни чәкләп, шәхсләрниң әркинликини боғуши 20 дөләт йиғининиң мәсилиләрни очуқ-йоруқ вә әркин музакирә қилиш роһиға хилап икәнликини тәкитлигән.

Д у қ баш катипи долқун әйса, хитайниң кишилик һоқуқ мәсилиси дуня тинчлиқи, муһит, саламәтлик вә башқа нурғун нәрсиләргә четилидиғанлиқини әскәртип, шуңа, бу мәсилигә көңүл бөлүштә 20 дөләт гуруһиниң мәҗбурийити бар, дәп көрсәтти.

Долқун әйса мундақ дәйду: “хитайдики иқтисад тәрәққияти ялғуз кишилик һоқуқни, һәтта екологийилик тәңпуңлуқни көздин чиқарған, ноқул иқтисадқа муҗәссәмләшкән бир хил иқтисади модел. Униң инсанийәткә пайдиси йоқ. Бәлки инсанийәтни һалакәткә апиридиған модел. Шуниң үчүн бүгүн хитайда нурғунлиған кесәлликләр, мәйли бизниң шәрқий түркистанда болсун, типи ениқ болмиған нурғунлиған кесәлликләр пәйда болди.

Әмма хитай буниң һеч биригә мәсулийәт һес қилғини йоқ. Пәқәтла ноқул иқтисади тәрәққият, дәп кетип бариду. Хитай һөкүмитиниң өзиму бу иқтисади тәрәққиятниң бир омумий муқимлиқ яриталмайватқанлиқини көрүватиду. Шуңа, әскәргә, сақчиға пул хәҗләп бу иқтисади тәрәққиятни елип беришқа теришиватиду. Әмма буниң қанчилик давамлишидиғанлиқиға өзиму ишәнгәндәк қилмайду. Шуниң үчүн бу, г-20 йиғиниға қатнишиватқан дөләт башлиқлириниңму мәҗбурийити.”

20 Дөләт гуруһиниң йиғинда кишилик һоқуқ мәсилисиниң күнтәртипкә келиш -кәлмәслики мәлум әмәс. Әмма бәзи дөләтләрниң хитай рәиси ши җинпиң билән айрим көрүшкәндә кишилик һоқуқни оттуриға қоюш еһтималлиқи мәвҗут.

Ақ сарай 30‏-авғуст америкидики бәзи уйғур, тибәт, хитай кишилик һоқуқ паалийәтчилирини ақ сарайға тәклип қилип, уларниң пикрини алған. Анализчилар, бу ақ сарайниң хитай рәиси ши җинпиңға бәргән кишилик һоқуқ мәсилисидики күчлүк сигнал, дәп көрсәткән.

Ақ сарайдики пикри елиш йиғиниға уйғур кишилик һоқуқ программисиниң мәсули алим сейитоф, хитай кишилик һоқуқ адвокати тең бяв, тибәт паалийәтчи голог җигма, хитай христиан мисюнери фу шючю, хитай паалийәтчи лу җүн, хитай сиясий мәһбус го фейшйоңниң аяли җаң чиң қатарлиқ кишиләр тәклип қилинған болуп, йиғинға президент обаманиң дөләт хәвпсизлик мушавури сузан райс қатнашқан иди.

Америка дөләт хәвпсизлик комитетиниң баянатчиси нед прайс 31‏-авғуст елан қилған баянатида, сузан райсниң паалийәтчиләр билән хитайда кишилик һоқуқ вә диний әркинлик вәзийитиниң начарлишип кәткәнликини музакирә қилғанлиқи вә паалийәтчиләрниң вәзийәтни яхшилаш һәққидики тәклип-пикирлирини аңлиғанлиқини билдүргән.