Uyghurlar néme üchün xitaydin qéchip taylandta qapsilip qaldi?

Muxbirimiz jüme taylandtiki melum tutup turush ornida özini “Türük puqrasi” dep atighan kishini ziyaret qildi. 2015-Yili 12-aprél.

2014-Yili martta özlirini “Türk” dep atighan bir türküm kishilerning taylandta tutulup qalghanliqi we “Chégradin qanunsiz kérish jinayiti” bilen eyiblinip, tutup turush orunlirigha qamalghanliqi xewer qilin'ghan idi.

Aridin bir mezgil ötkende bu kishilerning Uyghur ikenlikige a'it xewerler otturigha chiqishqa bashlidi. Biz bularning nöwettiki ehwali heqqide melumat igilesh üchün taylandqa seper qilghan iduq.

367 Neper “Türük puqrasi” taylandta türmide

Taylandta qaratqan ziyaretlirimizdin melum boldiki, nöwette taylandning bangkok, rayong, hat yay, trat qatarliq sheher-rayonliridiki tutup turush orunlirida 367 neper özlirini “Türük puqrasi” dep atighan kishi qamalghan iken.

Taylandning bangkok shehirige yétip kélip etisi yeni 6-aprél etigende mezkur sheherge jaylashqan tayland döletlik köchmenler idarisining merkiziy tutup turush ornigha keldim.

Bu yerde özlirini “Türk puqrasi” dep ataydighan kishilerdin 167 neper qamalghan iken. Halbuki, bu yerdiki tüzüm ching we bu bir türküm kishiler bilen körüshüsh cheklen'gen bolghachqa ular bilen uchriship, ehwal igilesh imkani bolmidi.

Bu bir guruppa kishilerning bu yerge qamalghanliqigha bir yildin ashqan bolup, Uyghur amérika jem'iyiti 2014-yili 14-mart élan qilghan bayanatida bularning Uyghur ikenlikini körsetken we tayland hökümitini bu Uyghurlarni xitaygha qayturmasliqqa chaqirghan.

Xitay da'iriliri 2014-yili 14-noyabirda bu kishilerning Uyghur ikenlikini delilligenliki, bularni xitaygha qayturup kétish üchün heriket qiliwatqanliqini bildürgen idi.

Xitay da'iriliri bu bir qisim kishilerning Uyghur ikenlikini tekitlep kéliwatqan bolsimu, emma tayland hökümiti bularni “Özlirini türk dep ataydighan kishiler” dep ataydiken.

Bu heqte toxtalghan tayland köchmenler idarisi 6-köchmenler bashqarmisining mu'awin komandiri polkownik chosuk panutumpron bu kishilerning dölet teweliki heqqide mundaq dédi: “Bular özlirini ‛türk puqrasi‚ dep atighan bir guruppa kishiler. Nöwette dölitimiz ularning kimlikni éniqlash basquchida. Bularning kimliki éniqlansa bu shu chaghdiki ehwalgha qarap bir terep qilimiz.

Uyghurlar zulum sewebidin xitaydin qachqan

Kallamni herxil so'allar chirmiwalghan idi. Bu kishilerni Uyghurmu dep turayli, undaqta ularni kindik qéni tökülgen ana tupraqlirini terk étip, nechche döletni pasportsiz kézip seper qilish tewekkülchilikige we jebir-japaliq musapirliq sepirige mejburlighan zadi néme?

Bu heqtiki so'allirimizgha jawab bergen taylandliq kishilik hoquq pa'aliyetchisi, bangkok shehirige jaylashqan xelqni hoquqlandurush fondi jem'iyitining prézidénti shalida tajaronsuk mundaq dédi: men bu kishilerni, yene Uyghur tüklirini körginimde ularning bashqichila kishiler ikenlikni hés qildim. Ular xitaygha qet'iy oxshimaytti. Ular bu yerge kishilik hoquq depsendichiliki, irqiy kemsitish sewebidin kelgen idi. Eger kishiler özi yashawatqan dölette xushal bolalmisa, u dölet ularning insaniy hoquqi, dini, medeniyiti qatarliqlarni hörmet qilmisa, undaqta bundaq dölette yashimaq teslishidu. Undaqken kishiler ewzelrek hayat izdep, bundaq döletni terk étishke heqliq bolup qalidu.

Bu nuqtini kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, Uyghur musapirlar we eyni chaghda taylandta turup ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur yash abduqadir tümtürk ependimu tekitligen idi.

Emma men taylandta tutulup qalghan Uyghur musapirlarning öz éghizidin ularning qarashlirini élishqa bekrek qiziqmaqta idim. Halbuki bular bilen körüsh mumkin bolmaywatatti.

Uyghurlar tutqunlar bilen yüzturane körüshelmey tit-tit bolup turuwatqan chaghlirimda taylandqa yéngi kelgen yene bir Uyghur a'ilisi heqqide bir uchur aldim. Bu biteley Uyghur yashmu bu yil féwralda 3 nareside balisi we éghir ayaq ayali bilen taylandtin malayshiyagha ötüsh sepiride qolgha chüshüp qalghan iken.

Biz bu yashning bixeterlikini közde tutup uning kimliki we hazir qaysi tutup turush ornida ikenlikini ashkarilashni toghra tapmiduq. Özining musapirliq sepiri heqqide toxtalghan Uyghur yash néme üchün xitaydin “Qara” yollar arqiliq chiqip kétishni tewekkül qilghanliqini anglatti.

Taylandning sheyxul islami eziz pitakumpol ependimu bu Uyghurlar taylandta tutulup qalghandin buyan taylandning eng aliy musulman rehbiri bolush süpiti bilen türmidiki Uyghurlarning ehwaligha yéqindin köngül bölüp kéliwatqan kishilerning biri.

Uyghurlarning néme üchün xitaydin qéchiwatqanliqi heqqidiki so'allirimizgha jawab bergen abdul eziz pitakumpol ependim öz qarashlirini mundaq anglatti. U yerde Uyghur musulmanlirining diniy erkinliki boghulghan. Mana shu sewebtin ular xitaydin qéchiwatidu. Musulmanlar üchün eng muhim bolghini özining diniy mejburiyetlirini jayida beja keltürüsh.

Undaqta bu Uyghurlar xitaydin taylandqa qandaq yollar bilen keldi, ular qeyerge barmaqchi? bu so'allarning jawabini xitay hökümiti we bashqilar her xil nuqtida sherhleshke tirishmaqta.