Kishilik hoquq közitish teshkilati taylandtiki Uyghurlarning ten jazasigha uchrash mesilisini tekshürüshni telep qildi

Muxbirimiz erkin
2016.05.26
Bilal-muhemmed-adam-qaradagh-mireli-yusup-tayland-partlash.jpg “Adam qaradagh” dégen namdiki türk pasporti bilen taylandqa kirgen bilal muhemmed(soldin üchinchi) bilen mireli yüsüf(ikkinchi ret ongdin birinchi) tayland herbiy sotqa élip kélin'gen körünüsh. 2016-Yili 16-féwral, bangkok.
AFP

Kishilik hoquq közitish teshkilati tayland hökümitini adem qaradagh dégen isim bilen tonulghan bilal muhemmetning ten jazasigha uchrash mesilisini derhal we toluq tekshürüshke chaqirdi.

Bilal muhemmet bultur bangkok shehiride yüz bergen partlashqa chétishliq dep qolgha élin'ghan 2 Uyghur gumandarning biri. 2015‏-Yili 17-awghust bangkok shehiridiki bir ibadetxana yénida partlighan bombida, 20 adem ölgen, 120 dek adem yarilan'ghan.

Bilal muhemmet bu yil 17‏-may 2‏-qétim mehkimige chiqirilghanda, özining ten jazasigha, kemsitishke we gheyriy insani mu'amilige uchrighanliqini bildürgen. U mehkimide maykisini yéship bedinidiki tayaq izlirini körsitip, özining ten jazasi astida mejburiy iqrar qildurulghanliqini ilgiri sürgen idi.

Kishilik hoquq közitish teshkilati özining yéqinda élan qilghan bu heqtiki bayanatida, tayland da'irilirining xelq'ara qanunlargha asasen adem qaradaghning bayanlirini toluq tekshürüsh mes'uliyiti barliqini bildürgen.

Mezkur teshkilatning asiya ishlirigha mes'ul diréktori bred adams: “Bangkoktiki partlashning wehshiyliki tayland da'irilirining ten jazasi bérishi üchün bir bahane bolalmaydu. Gumandarlar natoghra mu'amilige uchrighan bolsa, uni ashkarilash sotning adil élip bérilishige kapaletlik qilishtiki intayin muhim halqa” deydu.

Amérikidiki “Puqralar küchi” namliq xitay öktichi teshkilati bolsa, ten jazasigha tayinip érishken herqandaq delilning qanunsiz ikenlikini ilgiri sürdi. “Puqralar küchi” teshkilatining re'isi doktor yang jyenli, “Undaq delilge tayinip chiqirilghan höküm adil höküm emes” deydu.

Yang jyenli mundaq dédi: “Herqandaq bir sot tertipining adil bolushigha kapaletlik qilish üchün sot choqum qanunda belgilen'gen tertipke asasen élip bérilishi kérek. Jinayetchilerge mu'amile qilish mesiliside nurghun döletlerning éniq belgilimisi bar. Siz ularning hoquqini tartiwalsingiz bolmaydu. Héchqandaq dölet men bir jinayetchini tütiwaldim, uninggha ten jazasi bersem bolidu, démeydu.

Bundaq déyish kishilik hoquqqa pütünley xilap. Shunga, eger sot jeryanida herqandaq kishige ten jazasi ishletken bolsa, bizning u sot tertipidin gumanlinishimizgha yéterlik seweb bar. Bundaq sot tertipige biz mesile bar, dep riqabet élan qilimiz. Chünki biz aldi bilen, sot tertipining adil we qanunluq ikenlikige kapaletlik qilishimiz kérek. Eger sot tertipi qanunluq bolmisa, u her xil qanunsiz tertip wasitilirini ishletse, uning érishken delili, chiqarghan hökümi, bezide gumandarni mejburiy iqrar qildurup, élan qilghan hökümi adaletsiz bolidu.”

Yang jyenli ependi yene, taylandning xitay edliye organlirining tesiride qéliwatqanliqini bildürüp, xelq'ara jama'etning buninggha diqqet qilishi kéreklikini bildürdi. U, “Tayland xitayning kishilerge buzghunchiliq qilish qoraligha aylinip qéliwatidu” dep körsetti.

Yang jyenli: “Tayland hökümiti yéqinqi bir qanche yildin buyan xitay saqchilirigha yéqindin maslishiwatidu. Xitayning taylandtiki tesiri nahayiti zor. Siz bayam éytqan nurghun Uyghur musapirlirining xitaygha qayturup bérilishi, ulardin bezilirining xitayda qolgha élinishi, bayamqi gumandarning ten jazasigha uchrash weqeliridin bashqa, yéqinda xitay taylandtin birqanche xitay puqrasini görüge tutup ketti.

Bu shuni körsitidu, tayland edliyisi xitay edliyesining nahayiti qattiq tesiri we kontrol qilishigha uchrawatidu. Xitaydiki bezi délolargha taylandning özi ishenmeydu. Bu hadisiler xelq'ara jama'etning diqqitini qozghishi kérek. Tayland hazir xeterlik yerge aylinip qaldi. U xitaygha oxshash bir istibdat döletning kishilerge buzghunchiliq qilish qoraligha aylinip qéliwatidu” dédi.

Bilal muhemmet hazir tayland 11-armiyesige qarashliq bangkoktiki bir herbiy türmige solan'ghan. Kishilik hoquq közitish teshkilati 2015‏-yili 11‏-ayda tayland hökümitige xet yézip, mezkur türmining nachar shert-shara'itidin qattiq endishe qiliwatqanliqini bildürgen. Herbiylerning tutqunlargha nachar mu'amile qilishidin, tutqunlarni herbiyler soraq qilishidin endishe qiliwatqanliqini tekitlep, ularni normal türmige yötkeshni telep qilghan.

Biraq tayland herbiy hökümitining mu'awin bash ministiri général prawit wangsuwan, bilal muhemmetning ten jazasigha uchrighanliqini ret qilghan. U, 18‏-may tayland axbarat wasitilirige bergen bayanatida: “Bu rast emes. Siler némishqa uninggha qulaq salisiler. U buni toqup chiqardi. Bedinidiki u yara izlirini özini peyda qilalaydu” dégen.

Shu küni yene, tayland edliye ministirliqi axbarat yighini ötküzüp, bilal muhemmetning kishilik hoquq teshkilatlirining we axbaratning hésdashliqini qozghash üchün ten jazasini oydurup chiqarghanliqini ilgiri sürgen.

Emma kishilik hoquq közitish teshkilati bolsa, ten jazasi we bashqa gheyriy insani, kemsitish xaraktérlik mu'amile yaki jazalarning xelq'ara ehdiname we qanunlarda cheklen'genlikini eskertip, taylandning bu ehdinamige imza qoyghan dölet ikenlikini, uning tekshürüsh élip bérip,, bu xil qilmishlar bayqalsa, sadir qilghuchilarni jazalash mejburiyiti barliqini tekitligen.

“Xitay puqralar küchi” teshkilatining re'isi yang jyenli bolsa, mezkur mesilige b d t kishilik hoquq kéngishining arilishishi kéreklikini bildürdi. U, “Bu mesile bayanat élan qilghan péti qélip qalmasliqi kérek” deydu.

Yang jyenli mundaq deydu: “Ularning bu doklatni élan qilishi 1-qedem. Méningche, taylandning bu mesilini tekshürüshi intayin muhim. Biraq doklat élan qilin'ghandin kéyin, uning dawami bolmaydighan ehwal da'im yüz bérip turidu. Shunga, biz b d t ni bu mesilini tekshürüpla qalmay, tekshürüsh netijisige qarap tedbir qollinishqa chaqirimiz. Héch bolmisa bu mesile b d t kishilik hoquq kéngishining küntertipige kélishi yaki bolmisa, xewpsizlik kéngishide muzakirige qoyulushi kérek. Bu arqiliq köpchilikning diqqitini qozghash kérek. Doklat élan qilish doklat élan qilmighandin ela bolsimu, emma uning axiri chiqmisa, uning mesilini hel qilishqa paydisi bolmaydu.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.