Kishilik hoquq teshkilatliri en'gliye bash ministiri méyni Uyghur mesilisini otturigha qoyushqa chaqirdi

En'gliye bash ministiri térésa méyning xitay ziyariti en'gliye yawropa ittipaqidin chékinip chiqip, xitay bilen yéngi soda qanallirini échishqa, yawropa ittipaqidin chékinip chiqqandin kéyinki bazar éhtiyajigha bolghan boshluqni toldurushqa jiddiy éhtiyajliq boluwatqan mezgilde élip bérildi.

Lékin kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, en'gliye xitay bilen soda qilishqa éhtiyajliq bolsimu, biraq u sodini, dep kishilik hoquq mesiliside uninggha yol qoymasliqi kérek. Térésa méyi xitay ziyaritini bashlashning harpisida kishilik hoquqni közitish teshkilati, dunya Uyghur qurultiyi qatarliq teshkilatlar obzor we bayanatlarni élan qilip, uning kishilik hoquqqa köngül bölüshi, Uyghur, tibet, xongkong mesililirini otturigha qoyushining zörürlükini tekitligen. 

Kishilik hoquqni közitish teshkilati en'gliye shöbisining diréktori deywid méfem 30‏-yanwar élan qilghan obzorida, “Xitay hökümitining diniy erkinlikni qattiq cheklep, Uyghur, tibetlerni basturushni kücheytkenliki, xongkongning aptonomiye hoquqigha hörmet qilishqa wede bergen bolsimu, biraq uning ichki siyasitige arilishiwatqanliqi” ni tekitligen. Deywid méfemning ilgiri sürüshiche, “Térésa méyi elwette shi jinping bilen soda, meblegh sélish, hawa kilimati, shimaliy koréye we bashqa gé'o-siyasiy mesililerni sözlishishi kérek. Biraq u en'gliyening yer shari tesirini ünümlük qollanmaqchi bolsa, u xitay hökümitining kishilik hoquqni ayagh-asti qilishigha süküt qilmasliqi lazim.”

Dunya Uyghur qurultiyi 31‏-yanwar térésa méyning ziyariti bashlan'ghan küni élan qilghan bayanatida, “En'gliye bash ministirining xitay bilen bolghan soda, meblegh sélish yaki hemkarliq élip bérishqa alaqidar herqandaq söhbiti, Uyghurlar duch kéliwatqan qorqunchluq kishilik hoquq shara'itini közdin saqit qilmasliqqa kapaletlik qilishi kérek” dégen. D u q ning ilgiri sürüshiche, en'gliyening kishilik hoquqqa köngül bölüshi uning siyasitide tekitlen'gendek “Toghra ish qilghanliq bolupla qalmay, bu yene uning menpe'etige paydiliq” iken.

Dunya Uyghur qurultiyining jenwede turushluq wekili pétér irwing charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, térésa méyning Uyghurlarni teqib qilish, ularning d n a ewrishkilirini yighish we “Siyasiy terbiye lagérliri” gha solash mesililirini otturigha qoyushini ümid qildi. 

Pétér irwing mundaq deydu: “Biz Uyghur mesilisining otturigha qoyulushini, bolupmu muhemmet salih hajimning wapati munasiwiti bilen diniy erkinlik mesilisining otturigha qoyulushini ümid qilimiz. Buningdin bashqa sherqiy türkistandiki teqiblesh, d n a ewrishkilirini yighish qatarliqlar biz otturigha qoyulushini ümid qilidighan zor mesililer. Shuni bilish kérekki, rayonda teqib qilish we bixeterlik siyasiy terbiyilesh lagérliri bilen teng élip bériliwatidu. Asasen her bir a'ilidin bir kishi siyasiy terbiyilesh lagérlirigha solandi. Bularning hemmisi bir-birige baghlinishliq. Qur'anni Uyghurchigha terjime qilghan zat mushu terbiyilesh merkezliride wapat bolghan. Bizning igilishimizche yüz minglighan kishi terbiyilesh merkezlirige qamaldi. Biz bu orunlarning shara'iti we uningda yüz bériwatqan ishlar toghrisida ochuq ashkara bolushqa, sewebsiz tutqun qilin'ghanlarni derhal qoyup bérishke chaqirimiz.” 

Gherb dunyasi hazirgha qeder xitay bilen di'alog qurup, kishilik hoquqni yeng ichide sözlishish, bu arqiliq uning kishilik hoquqni yaxshilishini qolgha keltürüsh yolini tutup kelgen. Lékin yéqinqi birqanche yildin béri gherbning bu yoli tenqidke uchrashqa bashlighan. Közetküchiler bu yolning aqmighanliqi, gherbning siyasitini özgertishi kéreklikini telep qilip kelgen idi. Deywid méfemning qeyt qilishiche, kishilik hoquq xatirisini ashkara we keskin tenqid qilish kishilerning diqqitini hökümetning ziyankeshlikige uchrighuchilargha téximu keng jelp qilip, ularni téximu qopal mu'amilige uchrashtin qoghdaydiken. 

En'gliyediki Uyghur pa'aliyetchi rexime mahmut xanimning qarishiche, xitayni kishilik hoquqni yaxshilashqa mejburlashning eng ünümlük charisi uni jazalashtur. 

Rexime mahmut: “Biz ötkenki parlaméntta bolghan yighinda xitay, tibet wekili we men hemmimiz otturigha qoyghinimiz ‛silerning bu di'aloginglar héchqandaq payda, héchqandaq özgirish élip kelmidi. Néme üchün bashqa döletlerge özining xelqige zulum qildi, dep nurghun cheklimilerni qoyisiler. Lékin mushu waqitqichilik némishqa xitaygha qoyulmidi,‚ dégen pikirler boldi. Xitayning mushu siyasetlirini jazalash uni özgertishtiki ünümlük chare, dep oylaymen”. 

Rexime mahmut yene, térésa méyning xitay ziyaritige köp ümid baghlimaydighanliqi, chünki uning iqtisadni asasliq orun'gha qoyuwatqanliqini eskertip, biraq buningliq bilen ümidsizlinishke bolmaydighanliqini bildürdi. 

Rehime mexmut mundaq deydu: “Méningche térésa méyning buningdin xewiri bar. Chünki, tibetlikler yéziwatidu, biz yéziwatimiz, yollawatimiz. Bu qétim biz mushu siyasiy terbiyilesh lagérlirining mesilisini otturigha qoyghantuq. Lékin méning özümning shexsi qarishim, térésa méydin chong ümid kütmeymen. Chünki, uning xitay bilen bolghan munasiwiti intayin yéqin. Bu konsérwatip partiyining pütün oylaydighini iqtisad. Emma bizning biraqla ümidsizlinip kétishimizge bolmaydu. Biz amal bar yenila özimizning awazimizni anglitip, teleplirimizni qoyup turimiz.” 

Térésa méyning bu qétimqi ziyaritide soda-iqtisad uning küntertipidiki asasliq mesile. U charshenbe küni xitay bash ministiri li kéchyang bilen uchrashqan. Firansiye agéntliqining xewer qilishiche, ikki terep qanallirini téximu keng échish, xitayning “Bir belwagh bir yol” pilani, kélechektiki soda munasiwiti qatarliq mesililerni muzakire qilghan. Térésa méyi muxbirlargha qilghan sözide, “Biz soda munasiwitimizni téximu chongqurlashturushni qarar qilduq shundaqla biz ikki terepning kélechektiki soda munasiwitining qandaq bolushi kéreklikige bolghan xrisimiz nahayiti chong” dégen. Uning bildürüshiche, ikki terep uning bu sepiride 12 milyard 700 milyon dollarliq soda kélishimi imzalaydiken. 

Dunya Uyghur qurultiyining jenwediki wekili pétér irwing, en'gliye bilen xitay otturisidiki herqandaq bir soda kélishimining kishilik hoquqqa téximu selbiy tesir körsitishi mumkinlikini bildürdi. 

Pétér irwing mundaq deydu: “Bayatin men éytqandek en'gliye yawropa ittipaqidin chiqip ketkechke u yawropa bazirigha burunqidek kirelmeydu. Uning üchün xitay yawropa bazirining ornini igileydighan köngüldikidek bazargha aylinip qélishi mumkin. Biz en'gliye bilen xitay otturisidiki soda kélishimlirining Uyghur rayonidiki kishilik hoquqqa téximu selbiy tesir körsitishidin yaki uning bu rayondiki kishilik hoquqqa köz yumushidin endishe qilimiz.” 

Pétér irwingning körsitishiche, u térésa méyning kishilik hoquqni otturigha qoyushigha guman bilen qarisimu, emma u en'gliyening “Bir belwagh bir yol” qurulushini qollimasliqini ümid qilidiken. U: “En'gliyening bir belwagh bir yolni qollishi xitayning yawropa döletlirige soda shertlirini téngishigha righbetlendüridu” dédi. Lékin térésa méyi béyjingda “Biz xitayning bir belwagh bir yol pilani teminligen pursetlerni qarshi alimiz” dégen.