Тибәт аял язғучиси воесерниң уйғур дияри әслимиси

Тонулған тибәт язғучиси воесер ханим бу һәптә әркин асия радиосида уйғур дияриға қилған зиярәт хатирисини елан қилип, бир тибәт зиялийсиниң уйғурларға болған һесдашлиқини ипадилиди. Воесер ханим мәшһур уйғур зиялийси илһам тохтиниң бейҗиңдики қоллиғучилиридин бири иди.

Воесер ханим йеқинда өзиниң 2003-йили сентәбирдә ери йәни тонулған хитай язғучиси ваң лишңуң әпәнди билән биллә уйғур дияриниң җәнубиға қилған 13 күнлүк сәпәр хатирисини елан қилди.

Воесер ханим, 2003-йил өктәбир йезилған сәпәр хатирисиниң аридин 15 йил өткәндә йәни уйғур вәзийити кәскинләшкән бир вәзийәттә елан қилинишидики сәвәб һәққидә айрим чүшәндүрүш бәрмигән. Әмма у сәпәр хатирисигә қошуп елан қилған уйғур балилири билән биллә чүшкән икки парчә хатирә рәсимгә “йеқиндин буян шинҗаң һәққидә аңлиған һәр хил хәвәрләр, маңа 2003-йили күз пәслидә өзүм сәпәрдә болған җайларни әсләтти. Турпан, керийә, хотән, қарақаш, қағилиқ, йәкән, йеңисар, қәшқәр, маралбеши, бай, кучар, чақилиқ. . . Йол бойи тартилған ашу кона рәсимләрни қайта көрүп чиқтим. Мәндә унтулмас хатириләрни қалдурған қәшқәр кона шәһиридики омақ, гүзәл сәбийләр һазир аллиқачан қиран йигитләр болуп йетилди, әмма улар аманмиду?” дегән сөзләрни йезип, мақалиниң бешидила өзиниң хитайдики бир тибәт язғучиси болуш сүпити билән, хитай һөкүмранлиқи астидики уйғурлар вәзийитигә болған һесдашлиқини ипадилигән.

Воесер ханим әйни йилидики 13 күнлүк сәпәрдә уйғур дияриниң җәнубидики җайларға бериш қарарини елишиға, илгири уйғур дияриға көп қетим сәпәр қилған вә уйғурлар һәққидә йезилған “сениң шәрқий түркистаниң мениң ғәрбий диярим” намлиқ әсири билән тонулған хитай язғучиси ери ваң лишуңниң тәвсийәси сәвәб болғанлиқи һәққидә тохтилип: “бизниң сәпиримиз шималий районларға әмәс бәлки җәнубий районларға болди. Ваң лишуңниң қаришичә, җәнубий районни уйғур дияриниң роһи дейишкә болидикән. Уйғур диярида 6 қетим сәпәрдә болған ваң лишуңниң нәзиридә җәнубниң тәтқиқат қиммити техиму юғури. Сап вә қоюқ уйғур муһитини көрүш арзусидики маңа нисбәтән болса җәнубий уйғур дияриниң җәлп қилиш күчи әлвәттә техиму күчлүк иди,” дәп язиду.

Воисер ханим сәпәр хатирисидә тибәт, хитай, туңган вә уйғурдин ибарәт охшимиған 4 милләттин тәркиб тапқан 5 кишилик сәпәр һәмраһлириниң хитай һөкүмранлиқи астидики уйғур дияри вә уйғурлар һәққидики охшимиған туйғусини йорутуп беришкә алаһидә етибар бәргән.

У сәпәрдашлар арисидики ортақлиқ һәққидә тохтилип “‛а к‚ исимлик туңган әр-аял сәпәр һәмраһимиз болди. Дәсләп хош болдум. Чүнки туңганларниң ислам диниға етиқад қилидиғанлиқини һәммәйлән билиду. Бу мениң ислам диний етиқадидики уйғур диярини чүшинишимгә пайдилиқ иди. Мәйли қандақла болмисун бу икки җайдики (хитай вә уйғур районидики туңганлар демәкчи) көплигән кишиләрдә ортақ болған ‛һалал-һарам‚ чәклимиси бар. Мән пүткүл сәпәр җәрянида һалал йемәклик йейишкә нийәт қилған идим. Чүнки тибәтләр арисидиму нурғун кишиләр чошқа гөшини йейишни халимайду, қой вә кала гөшигә бәкрәк амрақ болуш чарвичи милләтләрдики ортақ алаһидилик болса керәк.” дәп язиду.

Әмма воисер ханим йәнә “а к” исимлик туңганниң сәпәр җәрянида ипадилигән зиядә “хитай сөйгүси” дин өзи вә ери ваң лишуңниң раһәтсизләнгәнликини тәсвирләйду.

Бу бу хил һессиятини мундақ баян қилиду: “лекин чошқа гөши йемәслик бизниң аримизда қәлб ортақлиқи барлиқини ипадилимиди. Наһайити тез вақит ичидә мән ‛а к‚ ниң салаһийитидики мурәккәпликни һес қилип йәттим. Әлвәттә мән бу йәрдә бизниң охшимиған милләт икәнликимизни вә охшимиған диний етиқадимиз болғанлиқини тәкитлимәкчи әмәсмән. У биз үчүн аптомобил һәл қилди, йол бойи бизни меһман қилип маңди. Әмма у өзи яшаватқан (милләтләр арилишип яшайдиған) муһиттин маңа охшаш нормалсизлиқ һес қилмайтти. У охшимиған таипидики кишиләрниң инақ-еҗил яшиялишиға ишинәтти. У даим ‛ дөлитимиз‚ дегән сөзни ағзидин чүшүрмәйтти. У ипадилигән бу қәдәр күчлүк садақәтмәнлик, ерим ваң лишуңниму һәйрәттә қойди, ваңлишуң маңа, ‛а к бу дөләтни хитай миллитидин болған мәндинму бәкрәк сөйидикән‚ деди.” 

Воесер ханим дәсләпки икки күнлүк сәпәрдә ‛а к‚ ниң сәзгүр мәсилиләр һәққидики муназирилириниң сәпәрниң дәслипидила азадә кәйпиятқа тәсир қилғанлиқини тәсвирләп, “‛а к‚ тохтимастин ‛өлитимиз‚ дегән сөзни тәкрарлаш биләнла чәкләнмиди. У нурғунлиған сәзгүр мәсилиләрдә тохтимастин талаш-тартиш қилатти. У ‛дөлитимиз шизаң вә шинҗаңға бир милйон һәтта 10 милйон аһалини көчүрүши керәк, әнә шундила бу җайларда миллий мәсилә мәвҗут болмайду.‚ дегән сөзләрниму қилип маңди. Бу хил әһвалда ваң лишуң ғәмкин һалда, икки күндин кейин данияр келиду, аптомобилда йәнә бир милләт көпийиду. Сәпәр җәрянида милләт, дин қатарлиқ сәзгүр мәсилиләр һәққидә сөзләшмәйли деди” дегән баянларни бериду.

Воесер ханим сәпәр хатирисидә уйғур сәпәрдиши данияр вә уйғурларға болған қизғин муһәббитини ипадиләшкә алаһидә орун бәргән.

Воесер даниярниң туңган сәпәрдиши “а к” билән болған пәрқини мундақ тәсвирләйду: “әмдила 30 яштин һалқиған данияр хушхуй иди. У күлгәндә мәңзидә икки зиних пәйда болатти. Хитай өлкисидә алий мәктәп оқуған сөзмән бу уйғур, уйғур тәләппузидики хитай тилида раван сөзләйтти. Ақсудин бүгүргә қәдәр пойиз бар болсиму, әмма данияр өзиниң пойизни яқтурмайдиғанлиқи вә пойизға олтурмайдиғанлиқини билдүрди. У бизгә, ‛пойиз бизгә немә елип кәлди? пойиз йәнә немиләрни елип кәтти? пойиз кимгә мәнпәәт елип кәлди? әҗәба пойиз биз уйғурларға пайда елип кәлдиму? силәрниң тибәттиму пойиз қатнашқа аз қалди, ашу чағда сиз пойизниң нимидин дерәк беридиғанлиқини чүшинип йетисиз. Шуңа мән өзүмниң позитсийәмни ипадиләш үчүн бу өмрүмдә пойизға олтурмаслиқни қарар қилған.‚”

Воесер йәнә туңган миллитидин болған “а к” билән уйғур миллитидин болған даниярниң хитай тарихидики сәйяһ җаң чийән вә хитай нахшичиси ваң лобин һәққидики охшимиған қаришини мундақ баян қилиду: “а к тарихтики сәйяһ җаңчйәнни ‛улуғ қәһриман‚ дәп мәдһийәлиди, уни ‛йипәк йолини ечипла қалмастин, хитай земинини бәрпа қилишта төһпә яратти‚ дәп тәсвирлиди. Әмма данияр униң пикиригә қарши чиқти. Даниярниң қаришида җаң чийән бир җасус халас. Даниярниң билдүрүшичә, җасусниң айиғи тәгкәнлики җай шу дөләтниң земиниға айланди. У һалда дуня қалаймиқанлишип кәтмәмду?! ‛а к‚ йәнә хитай таратқулирида ‛ғәрбий диярдики нахша пишиваси‚ дәп аталған ваң лобинни, ‛шинҗаңниң музикилирини пүткүл дөләт хәлқигә йәткүзди‚ дәп мәдһийәлиди, әмма даниярниң нәзиридә, ваң лобин бир мәдәнийәт оғриси иди.”

Сәпәр хатирисидә воесер йәнә охшимиған характердики бу сәпәрдашларниң характери һәққидики қарашлирини: “мән көңлүмдә шундақ ойлидим, гәрчә бу иккийлән охшаш бир динға етиқад қилғучилар болсиму, әмма уларниң қарашлири бу қәдәр пәрқлиқ. Мәндә ‛данияр мән билән ортақ қарашта‚ дегән туйғу бар иди. Һалбуки, ваң лишуң болса мәңгү оттуридики адәм ролини ойнайтти. Техиму қиммәтлик болғини, ‛а к‚ өз қаришини қандақ теңишидин қәтийнәзәр данияр униңға нисбәтән маңа охшаш буруқтумлуқ ичидә наразилиқ билдүрүш әмәс, бәлки юмурлуқ усулда рәддийә бериш йолини таллап аридики әпсиз кәйпиятни юмшиталайти.” дегән сөзләр арқилиқ ипадилигән.

Тибәт язғучиси воесер ханимниң сәпәр хатирисиниң давамида униң уйғур дияри вә уйғурлар һәққидики тәсиратлирини аңлайсиләр.