Хитай уйғур кишилик һоқуқ паалийәтчилири тәрипидин “ирқий қирғинчилиқ қилиш” билән әйибләнди

Дуня миқясида уйғур кишилик һоқуқи үчүн паалийәт елип бериватқан мәркизи вашингтондики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң дуняға ашкариланған доклатлиридиму хитай һөкүмитиниң пиланлиқ туғут сияситини йүргүзүштә уйғурлар зич олтурақлашқан җәнубий районларға алаһидә қаттиқ тәдбирләрни иҗра қилип келиватқанлиқи, мәҗбурий бала чүшүрүш оператсийәлирини елип бериш, пиландин артуқ туғқанларға еғир җәриманә қоюштәк қәбиһ сиясәтләрни қоллинип кәлгәнлики тәнқидләнгән иди.

Йеқинда йәнә мәҗбурий йосунда мәңгүлүк туғмаслиқ оператсийә тәдбирлирини, пиланлиқ туғут тәдбири намида омумлаштуруватқанлиқидәк мәсилиниңму өзлириниң көзитиши астида икәнликини оттуриға қойған уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси зубәйрә шәмшидин ханимниң билдүрүшичә, инкаслар вә дәлилләнгән мәлуматлардин шуниси мәлумки, уйғур диярида балисини чүшүргән вә туғмаслиқ оператсийиси қилиниватқан уйғур аяллири өз ихтиярлиқи билән пиланлиқ туғут оператсийиси қилған әмәс, бәлки даириләрниң түрлүк қәбиһ васитилири арқилиқ мәҗбурлиши, зулуми, вәһимилири астида һаятини тәһдиткә атқан.

Уйғур ели дуняға йепиқ вә қараңғу бир вәзийәттә, хитайниң пиланлиқ туғут сияситиниң қурбани болуп келиватқан уйғур аяллириниң әһвалидин әндишә қиливатқанлиқини тәкитлигән зубәйрә ханим, “хитай даирилириниң мәҗбурий һалда уйғур аяллирини туғуш һоқуқидин мәңгүлүк мәһрум қилиши, уларниң җисманийитигә, роһийитигә еғир зәрбә болидиған оператсийәләрни елип бериши, хитай өзиниң қануниғила хилап болупла қалмай, инсанлиқ әхлақиға, кишилик һоқуққа қарши қәбиһ бир васитә” дәп әйиблиди.

У йәнә, анилар бу хил пиланлиқ туғутниң сиясий тәдбирлириниң қурбани болупла қалмай, уларниң аилә вә пүткүл уйғур җәмийитигә елип келиватқан ечинишлиқ ақивәтлиригә қарап турғили болмайдиғанлиқини, буни уйғурларниң мәвҗутлуқи билән мунасивәтлик “ирқий қирғинчилиқ сиясити” дәп қарайдиғанлиқини оттуриға қойди.

Германийәдә паалийәт елип бериватқан дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси пәрһат муһәммиди: “уйғурлар әзәлдин 30 йилдин буян мәҗбурий йосунда йүргүзүватқан пиланлиқ туғут сияситигә қарши өз һәқ-һоқуқлирини қоғдаш үчүн қаршилиқ-наразилиқини үзүлдүрмәй давамлаштуруп келиватқан болсиму, хитай һөкүмитиниң уйғур диярида уйғурларни икки йүзлимичилик билән җазалаш, қалаймиқан тутқун қилип, тәрбийиләш мәркәзлиригә қамаш, қаршилиқ көрсәткүчиләрни техиму қаттиқ җазалашқа охшаш тәдбирләр билән, уларни зиянкәшликкә учрисиму әрз қилалмайдиған, наразилиқ билдүрәлмәйдиған қилип қойған бир вәзийәттә, қайтидин пиланлиқ туғут сиясити мәҗбурий туғмаслиқ оператсийәси қилиштәк зораван усулларда иҗра қиливатқанлиқи, уйғурларни ассимилятсийә қилип йоқитиш, һәтта йилтизидин йоқитиштәк қәбиһ нийитини ашкарилайду” дәп көрсәтти. Пәрһат әпәндиниң йәкуничә, “демәк хитай мәйли пиланлиқ туғут сияситини икки пәрзәнтлик яки 3 пәрзәнтлик қилип өзгәртмисун, бу сиясәт уйғурларға қаритилғанда бәрибир қирғинчилиқ маһийитини өзгәртмәйду.”

Хитай һөкүмити ялғуз пәрзәнт көрүшкә рухсәт қилидиған пиланлиқ туғут сияситини дөләт сиясити сүпитидә 1980-йиллардин башлап хитай миқясида омумлаштуруп йүргүзүшкә башлиған. Гәрчә уйғур қатарлиқ хитайдин башқа милләтләргә бирдин артуқ пәрзәнтлик болушни ниспий йолға қойған болсиму, уйғурлар охшашла пиландин артуқ һамилини чүшүрүшкә мәҗбурлиништәк чариләрниң зиянкәшликигә учрап кәлмәктә.

Илгири хитай коммунист партийисиниң уйғур аптоном райониға қойған секретари ваң лечуәнму пиланлиқ туғут сияситиниң уйғурларғиму охшаш қаттиқ қоллуқ билән йүргүзүлгәнликини өз еғзи билән етирап қилип “уйғур елида пиланлиқ туғут сиясити йолға қоюлғандин буян аз дегәндә 3 милйон бовақ аз туғулди” дегән иди.