Туңган шаири ән рән уйғурларға һесдашлиқ қилғанлиқи сәвәбидин сораққа тартилған

Туңган шаири ән рән әпәнди. (Сүрәтни өзи тәминлигән)

Ән рән тәхәллусидики шеирлири билән хитайда тонулған шәндуңлуқ туңган шаир суй хавшин радийомиз зияритини қобул қилип, 8-апрел күни җиңганшән айродромда хитай дөләт аманлиқини қоғдаш сақчилири тәрипидин бирнәччә саәт сорақ қилинғанлиқини, гәрчә қоюп берилгән болсиму, әмма өзини йәнила хәтәр ичидә һес қиливатқанлиқини билдүрди.

“әһвалим яхши әмәс, өзүмни йәнила хәтәр ичидә һес қиливатимән. Айродромда йүклиримни ахтуруп, мени сорақ қилған иккийлән, йәни пуқрачә кийингән сақчилар һазир йенимда йоқ. Буниңдин ғәйрийлик һес қиливатимән. Бәзи достлирим мениң қара тизимликтики киши икәнликимни ейтти. Мән буниң сәвәби тоғрулуқ бәк җиқ сөзләштин еһтият қиливатимән. Йүз бериватқан әһваллардин өзүмгә болған әндишәм техиму күчийиватиду.”

Ән рәнниң билдүрүшичә, уни сорақ қилған пуқрачә кийингән сақчилар вә уларни бу қетим җиңганшәндики паалийитигә елип кәлгән бейҗиң лушүн әдәбият институтидикиләр униңға сорақ қилиниш сәвәби һәққидә һечқандақ изаһат бәрмигән. Сорақтин кейин уларниң ән рәнгә болған муамилисиму барғанчә қаттиқлашқан. Бу әһвал уни техиму әндишигә салған.

Ән рән мундақ деди: “бизни бу қетим ‛җиңгаңшәндики қизил тәрбийә‚ зияритигә елип кәлгән лу шүн әдәбият институтиниң хадимлири вә икки айлиқ ‛аз санлиқ милләт шаир-язғучилар тәрбийә курси‚ ниң синип мудиримиз мениң тутқун қилинип сорақ қилиниш сәвәбим тоғрулуқ һечқандақ чүшәнчә бәрмиди. Уларниң маңа болған позитсийәсиму интайин начар. Әсли җиңгаңшәндики 6 күнлүк зиярәттин кейин бейҗиңға қайтип 28-апрелғичә курсимиз давамлишатти. Әмма һазир улар мени бу йәрдин ялғуз қайтип кәт дәватиду. Һәтта 9-апрел дүшәнбә әтигән синип тәрбийәчимиз билән такаллишипму қалдим. У мени тағ арисидин өзүм ялғуз кетишимни тәләп қилди. Мән силәр қандақ әкәлгән болсаңлар шундақ йолға селиңлар дедим. Чүнки әгәр ялғуз қайтсам йәнә намәлум кишиләрниң мени туюқсиз тутқун қилип ғайиб қиливетишидин әнсирәп туруватимән.”

Шаир ән рәндин униң айродромда тутқун қилинип бир кечә сорақ қилинишиниң сәвәбини сориғинимизда, у йеқинда нәшр қилинған “мениңо ғәрбий қовуқум” намлиқ шеирлар топлимиға киргүзүлгән уйғурлар һәққидики бирнәччә парчә шеири вә бу йил 28-март күни “биз” намлиқ шеирийәт журнилида елан қилинған “мениң шеирийәт туйғум” намлиқ мақалисидә уйғурларға болған һесдашлиқини ипадиләп, хитай һөкүмитиниң нөвәттә уйғурларға қаратқан сияситини тәнқитлигәнликиниң сәвәб болған болуши мумкинликини билдүрди.

“немә үчүн тутқун қилинип сорақ қилинғанлиқимниң сәвәбини билмәймән. Бәлким уларниң мени тутқун қилип сорақ қилишиға, уйғурларға болған сөйгүм вә муһәббитим ипадиләнгән шеирлирим вә мақаләм сәвәб болған болушиму мумкин. Чүнки биз туңганларда әҗдадимиз ғәрбий диярдин кәлгән дегән қараш бар. Мәндики йилтизимни издәш туйғуси, диний қериндишимиз болған уйғурларни мәдәнийәт җәһәттин биз туңганларға йеқин көргиним, мақаләмдә уйғур тили, сәнити вә мәдәнийитигә болған сөйгүмни ипадиләп, уйғурларниң миллий кимликини қоғдашни тәшәббус қилғанлиқим, болупму “қош тиллиқ оқутуш” намида мәктәпләрдә уйғур тилиниң әмәлдин қалдурулушиға болған тәнқидим қатарлиқлар сәвәб болған болса керәк. Әмма мән тәшәббуслиримда қош тиллиқ болушни яман демигән. Пәқәтла уйғурларниң ана тили, миллий маарипи вә мәдәнийитини алдинқи орунда қоюшни тәшәббус қилған идим.”

Ән рәнниң билдүрүшичә, уйғурларға қизиқиш туйғуси сәвәблик у уйғур мәшрәп-муқамлири вә ‛қутадғу билик‚ қатарлиқ уйғур классик әсәрлири һәққидики издиниш вә тәтқиқатни хели бурунла башлиған. У 2007-йили яз пәслидә уйғур диярида 3 айға йеқин мәхсус зиярәттә болуп, уйғур юртлирини кезип тәкшүрүш елип барған. Әнә шу сәвәбтин униңда уйғур вәзийитидики өзгиришләргә диққәт қилиш адәткә айланған. У 2009-йили үрүмчидә йүз бәргән “5-июл вәқәси” ниң йүз бериш сәвәби тоғрисида иҗтимаий таратқуларда елан қилған бәзи язмилири сәвәбликму илгири юрти шәндуңниң җинән шәһиридә сақчиларниң агаһландурушиға учриған икән.

Америка җорҗия университетиниң тәтқиқатчи оқуғучиси вә туңган паалийәтчиси сулайман йигу әпәнди 8-апрел күни тиветтерға учур йоллап, шаир ән рәнниң җиңгаңшәндә сақчиларниң тутқуниға учриғанлиқини хәвәр қилғучиларниң бири.

Сулайман йигу әпәндиниң қаришичә, туңган шаири ән рәнниң хитай даирилирини бу қәдәр әндишигә селип, сақчиларниң уни сорақ қилишиға ән рәндики диндаш қериндиши болған уйғурларға болған һесдашлиқ сәвәб болған икән.

Сулайман йигу мундақ дәйду: “улар аввал уни мәҗбурий һалда лушүн әдәбият институтиға апирип, сиясий тәрбийә курсиға қатнаштурупту. Бу хитай компартийәсиниң ‛әдәбият-сәнәт сотсиялизм үчүн хизмәт қилиши керәк‚ дәйдиған нәзәрийәси шундақла ши җинпиң дәвридә йәнә күчәйтиливатқан компартийәниң меңә ююш истилидур. Әмма ән рән баш әгмигән, у лу шүн әдәбият институтидики икки айлиқ сиясий курстин кейин язған мақалисидә уйғурларниң нөвәттики вәзийитигә болған һесдашлиқини ашкара ипадилигән. Мана бу әһвал униң уйғурлар һәққидики шеир вә язмилири елан қилинғандин кейин, хитай дөләт аманлиқ сақчилириниң уни таки җиңгаңшәнгә қәдәр қоғлап беришиға сәвәб болған асаслиқ амилдур.”