Tunggan sha'iri en ren Uyghurlargha hésdashliq qilghanliqi sewebidin soraqqa tartilghan

Tunggan sha'iri en ren ependi. (Süretni özi teminligen)

En ren texellusidiki shé'irliri bilen xitayda tonulghan shendungluq tunggan sha'ir suy xawshin radiyomiz ziyaritini qobul qilip, 8-aprél küni jingganshen ayrodromda xitay dölet amanliqini qoghdash saqchiliri teripidin birnechche sa'et soraq qilin'ghanliqini, gerche qoyup bérilgen bolsimu, emma özini yenila xeter ichide hés qiliwatqanliqini bildürdi.

“Ehwalim yaxshi emes, özümni yenila xeter ichide hés qiliwatimen. Ayrodromda yüklirimni axturup, méni soraq qilghan ikkiylen, yeni puqrache kiyin'gen saqchilar hazir yénimda yoq. Buningdin gheyriylik hés qiliwatimen. Bezi dostlirim méning qara tizimliktiki kishi ikenlikimni éytti. Men buning sewebi toghruluq bek jiq sözleshtin éhtiyat qiliwatimen. Yüz bériwatqan ehwallardin özümge bolghan endishem téximu küchiyiwatidu.”

En renning bildürüshiche, uni soraq qilghan puqrache kiyin'gen saqchilar we ularni bu qétim jingganshendiki pa'aliyitige élip kelgen béyjing lushün edebiyat institutidikiler uninggha soraq qilinish sewebi heqqide héchqandaq izahat bermigen. Soraqtin kéyin ularning en ren'ge bolghan mu'amilisimu barghanche qattiqlashqan. Bu ehwal uni téximu endishige salghan.

En ren mundaq dédi: “Bizni bu qétim ‛jinggangshendiki qizil terbiye‚ ziyaritige élip kelgen lu shün edebiyat institutining xadimliri we ikki ayliq ‛az sanliq millet sha'ir-yazghuchilar terbiye kursi‚ ning sinip mudirimiz méning tutqun qilinip soraq qilinish sewebim toghruluq héchqandaq chüshenche bermidi. Ularning manga bolghan pozitsiyesimu intayin nachar. Esli jinggangshendiki 6 künlük ziyarettin kéyin béyjinggha qaytip 28-aprélghiche kursimiz dawamlishatti. Emma hazir ular méni bu yerdin yalghuz qaytip ket dewatidu. Hetta 9-aprél düshenbe etigen sinip terbiyechimiz bilen takallishipmu qaldim. U méni tagh arisidin özüm yalghuz kétishimni telep qildi. Men siler qandaq ekelgen bolsanglar shundaq yolgha sélinglar dédim. Chünki eger yalghuz qaytsam yene namelum kishilerning méni tuyuqsiz tutqun qilip ghayib qiliwétishidin ensirep turuwatimen.”

Sha'ir en rendin uning ayrodromda tutqun qilinip bir kéche soraq qilinishining sewebini sorighinimizda, u yéqinda neshr qilin'ghan “Méningo gherbiy qowuqum” namliq shé'irlar toplimigha kirgüzülgen Uyghurlar heqqidiki birnechche parche shé'iri we bu yil 28-mart küni “Biz” namliq shé'iriyet zhurnilida élan qilin'ghan “Méning shé'iriyet tuyghum” namliq maqaliside Uyghurlargha bolghan hésdashliqini ipadilep, xitay hökümitining nöwette Uyghurlargha qaratqan siyasitini tenqitligenlikining seweb bolghan bolushi mumkinlikini bildürdi.

“Néme üchün tutqun qilinip soraq qilin'ghanliqimning sewebini bilmeymen. Belkim ularning méni tutqun qilip soraq qilishigha, Uyghurlargha bolghan söygüm we muhebbitim ipadilen'gen shé'irlirim we maqalem seweb bolghan bolushimu mumkin. Chünki biz tungganlarda ejdadimiz gherbiy diyardin kelgen dégen qarash bar. Mendiki yiltizimni izdesh tuyghusi, diniy qérindishimiz bolghan Uyghurlarni medeniyet jehettin biz tungganlargha yéqin körginim, maqalemde Uyghur tili, sen'iti we medeniyitige bolghan söygümni ipadilep, Uyghurlarning milliy kimlikini qoghdashni teshebbus qilghanliqim, bolupmu “Qosh tilliq oqutush” namida mekteplerde Uyghur tilining emeldin qaldurulushigha bolghan tenqidim qatarliqlar seweb bolghan bolsa kérek. Emma men teshebbuslirimda qosh tilliq bolushni yaman démigen. Peqetla Uyghurlarning ana tili, milliy ma'aripi we medeniyitini aldinqi orunda qoyushni teshebbus qilghan idim.”

En renning bildürüshiche, Uyghurlargha qiziqish tuyghusi seweblik u Uyghur meshrep-muqamliri we ‛qutadghu bilik‚ qatarliq Uyghur klassik eserliri heqqidiki izdinish we tetqiqatni xéli burunla bashlighan. U 2007-yili yaz peslide Uyghur diyarida 3 aygha yéqin mexsus ziyarette bolup, Uyghur yurtlirini kézip tekshürüsh élip barghan. Ene shu sewebtin uningda Uyghur weziyitidiki özgirishlerge diqqet qilish adetke aylan'ghan. U 2009-yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul weqesi” ning yüz bérish sewebi toghrisida ijtima'iy taratqularda élan qilghan bezi yazmiliri seweblikmu ilgiri yurti shendungning jinen shehiride saqchilarning agahlandurushigha uchrighan iken.

Amérika jorjiya uniwérsitétining tetqiqatchi oqughuchisi we tunggan pa'aliyetchisi sulayman yigu ependi 8-aprél küni tiwéttérgha uchur yollap, sha'ir en renning jinggangshende saqchilarning tutqunigha uchrighanliqini xewer qilghuchilarning biri.

Sulayman yigu ependining qarishiche, tunggan sha'iri en renning xitay da'irilirini bu qeder endishige sélip, saqchilarning uni soraq qilishigha en rendiki dindash qérindishi bolghan Uyghurlargha bolghan hésdashliq seweb bolghan iken.

Sulayman yigu mundaq deydu: “Ular awwal uni mejburiy halda lushün edebiyat institutigha apirip, siyasiy terbiye kursigha qatnashturuptu. Bu xitay kompartiyesining ‛edebiyat-sen'et sotsiyalizm üchün xizmet qilishi kérek‚ deydighan nezeriyesi shundaqla shi jinping dewride yene kücheytiliwatqan kompartiyening ménge yuyush istilidur. Emma en ren bash egmigen, u lu shün edebiyat institutidiki ikki ayliq siyasiy kurstin kéyin yazghan maqaliside Uyghurlarning nöwettiki weziyitige bolghan hésdashliqini ashkara ipadiligen. Mana bu ehwal uning Uyghurlar heqqidiki shé'ir we yazmiliri élan qilin'ghandin kéyin, xitay dölet amanliq saqchilirining uni taki jinggangshen'ge qeder qoghlap bérishigha seweb bolghan asasliq amildur.”