2013 - Yili xitaydiki siyasiy seweblik qolgha élish, sotlash weqelirining köp qismi Uyghur ilida yüz bergen

Di'alog fondi jem'iyiti peyshenbe küni élan qilghan doklatida, shi jinping textke chiqqan 2013 - yili xitay we Uyghur ilida “Dölet bixeterlikige xewp yetküzüsh” bilen eyiblinip qolgha élin'ghan we sotlan'ghan dilo hem shexslerning sani körünerlik ashqanliqini bildürdi.

Doklatta körsitishiche, shu yili xitayda 2384 kishi bu xil “Jinayet” bilen qolgha élin'ghan we sotlan'ghan bolup, uning köp qismi Uyghur ilida yüz bergen. Doklatta, bu xil siyasiy “Jinayet” bilen sotlan'ghan 31 kishining ismi tilgha élin'ghan bolup, ularning ichide abdusalam ablet, abdukérim memet we kérem memet qatarliq ücheylen bar.

Lékin di'alog fondi jem'iyitining bildürüshiche, xitayda bu xil “Jinayet” bilen eyiblinip qolgha élin'ghan we sotlan'ghanlarning köp qismi Uyghur ilida bolsimu, biraq xitay edliye tarmaqliri siyasiy mehbuslarning toluq sanliq melumati bilen teminlimigechke, aran yuqiriqi 3 Uyghurning ismini élan qilghan. Bu öcheylen 2013 - yili bölgünchilik bilen eyiblinip, abdusalam ablet 10 yilliq, abdukérem memet 4 yilliq we kérem memet 10 yilliq qamaqqa höküm qilin'ghan.

Xitay hökümiti burun siyasiy öktichilik heriketlirini “Eksil'inqilabchi” dep basturup kelgen. Biraq u 1990 - yillargha kelgende “Eksil'inqilabchi”ning ornigha “Dölet bixeterlikige tehdit sélish” jinayitini dessetken. Bu uqum xitay da'irilirining siyasiy öktichilerni, tibet we Uyghur erkinlik terepdarlirini we jasusluq heriketlirini basturushtiki qorali bolup kelgen idi.

Közetküchilerning ilgiri sürüshiche, Uyghur nopusi xitay nopusining nahayiti az bir qismini igilisimu, biraq dölet bixeterlik mesilisige chétilip qolgha élin'ghan we sotlan'ghanlar ichide Uyghur ilining zor salmaqni igilishi diqqet qozghaydu.

Amérikida tu'urshluq xitay tor erkinlik pa'aliyetchisi li xungküen ependi, bu, xitay hökümitining Uyghur ilidiki hazirqi siyasiti bilen munasiwetlik ikenlikini bildürdi. Uning eskertishiche, xitayning noqul basturush siyasiti bu xil gheyriy normal ehwalni keltürüp chiqarghan. U, xitayning bu siyasiti hem intayin xeterlik, hem qanunsizliq, dep körsetti.

U: junggo milletler uniwérsitétining Uyghur proféssori (ilham toxti) yéqinda muddetsiz qamaqqa höküm qilindi. U, peqet torda maqale yazghan. Uning maqalisi nahayiti mötidil bolup, u peqet özining pikirini otturigha qoyghan. Uningda héchqandaq ashqunluq yaki musteqilliq pikiri yoq. Peqetla shinjangdiki konkrét mesililerni otturigha qoyghan. Shuninggha muddetsiz késildi. Bu shuni körsitidu: démek, junggo hökümiti öz sayisidin üzi qorqidighan ehwalgha bérip qalghan, junggo qanunlirini pütünley bir chetke qayrip qoyghan. Bu xil xa'ish intayin xeterlik. Bu shinjangda ikki millet arisidiki tragidiyeni chongqurlashturup, qan tökülüshke seweb bolidu. Buning jawabkarliqini junggo hökümiti üstige élishi kérek. Chünki, u bu mesilini toghra hel qilalmidi. Ot üstige yagh chachti, dep körsetti

Di'alog fondi jem'iyiti doklatta körsitishiche, 2013 - yili xitayda 1381 kishi“Dölet bixeterlikige tehdit sélish” bilen eyiblinip sotlan'ghan, 937 kishi shu xil “Jinayet” bilen qolgha élin'ghan.

Di'alog fondi jem'iyiti burun élan qilghan sanliq melumatida, 2013 - yili Uyghur ilida dölet bixeterlik mesilisige chétilip sotlan'ghanlarning 10 % artip, shu yili 300 qétim 1 - sot échilghanliqini bildürgen idi.

Li xungku'en ependi, Uyghur mesilisi noqul basturushqa tayinip hel bolmaydighanliqini agahlandurup, basturushning dawamliq qarshiliqni keltürüp chiqiridighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: dawamliq basturush bilen shinjang xelqi qayil bolmaydu. Umu özining qarshiliqini körsitidu. Bezi heriketler téximu shiddetlik bolushi mumkin. Shunga, junggo hökümiti heqiqeten mesilini bir terep qilimen dése, u choqum shinjang mesilisi bilen yüzlishishi, u mesilini muwapiq hel qilishi kérek. Sen peqet amérikining térrorluqqa qarshi herikitini purset bilip, bu qalpaqni bashqilargha kiygüzüzmekchi bolsang, her xil sorunlarni bahane qilip, Uyghurlarni mazaq qilmaqchi bolsang, bu toghra emes.

Lékin xitay axbaratining melumatliridin qarighanda, xitay da'irilirining bu yil Uyghur ilida “Diniy ashqunluq” we “Térrorluq” namidiki basturush herikitini yumshitidighanliqidin héchqandaq bisharet yoq. Uyghur aptonom rayonluq partkom yéqinda chaqirghan muqimliq xizmet yighinida, bu yil “Térrorluq”, “Diniy ashqunluq”qa qattiq zerbe bérish herikitining dawamliq élip bérilidighanliqini bildürgen.

Xitay hökümiti ötken yili 22 - may yüz bergen ürümchi etigenlik köktat bazirigha hujum qilish weqesidin kéyin, Uyghur ilida bir yilliq “Qattiq zerbe bérish” herikiti bashlighan. Bu heriket bu yil 5 - aygha qeder élip bérilishi kérek idi.

Biraq aptonom rayonluq partkomning yighinda, “Diniy ashqunluq”, “Térrorluq” heriketlirige dawamliq “Aktip” hujum qilish, “Aldin'ala qol sélish”, “Böshükide yoqitish”ni tekitlep, muqimliqqa kapaletlik qilishni telep qilghan.