Мутәхәссисләр үндидарниң бихәтәр әмәсликини тәкитлиди

Үндидар ишләткүчиниң телефониниң көрүнүши. 2015-Йили 4-феврал, хубей.

Хитайниң интернет вә юқири иқтидарлиқ учур-алақә васитилиригә болған контроллуқи омумйүзлүк күчлүк болсиму, уйғур елида көчмә алақә тори саһәсигә болған чәклимә вә башқуруш алаһидә қаттиқ, иҗтимаий алақидә йәршарилашқан, қоллинишчан әпләр асасән чәкләнгән. Шу сәвәблик, “үндидар” уйғурларниң бирдин-бир пайдилиналайдиған вә әң асаслиқ иҗтимаий алақә васитиси болуп қалди. Даириләр йәнә, пәқәт уйғур елидила әқлий иқтидарлиқ телефонларниң тор еқимини 4-әвладтин 3-әвладқа, йәни 4G дин 3G ға чүшүрүп қойған иди. Шундақла йеқинда хитайниң йеңи “алақә тори ахбарат учурлири мулазимитини башқуруш бәлгилимиси” ни елан қилип, үндидар әп суписиниң бихәтәрликини назарәт қилип башқурушни кеңәйтиши вә амминиң паш қилиш йоллирини бәрпа қилиши нәтиҗисидә, үндидар йәнә бир тәрәптин уйғурларға нисбәтән хәвплик бир җай болуп қалди.

Ундақта, уйғурларниң үндидарни қоллиниши қандақ риқабәтләргә учримақта? үндидарни ишлитишниң хәвпи нәдә? бу һәқтә чәтәлләрдики юмтал техникиси билән шуғуллиниватқан бир қисим уйғур яшларниң көз қарашлири билән ортақлашқайсиләр.

Биз, үндидар тәтқиқат әтрити асия учур техника торида 16-май елан қилған “үндидар санлиқ мәлумат доклати”ға нәзәр селип бақайли.

Үндидарниң күндилик актип абунт сани 889 милйонға йәткән. Буниң ичидә хитайдики абонтлар 500 милйондин ашқан болуп, ишләткүчиниң үчтин бир қисминиң үндидар ишлитиш вақти 4 саәткә йәткән. Өткән йилдики доклатта күндилик үндидар ишлитидиғанларниң сани 786 милйон иди.

Авазлиқ учур ишлитиш әң омумлашқан. Типик ишләткүчиләр 80-йилдин кийин вә 90-йилдин кийин туғулғанлар болуп, авазлиқ учур әвәтишкә әң амрақ кишиләр топи яшанғанлар икән.

Күндилик үн-син арқилиқ сөзлишиш омумий сани йүз милйон қетимдин ашиду. Үндидар ишләткүчиләр арисида 95-йилдин кийин туғулғанлар көп санлиқни игиләйду, абонтларниң көп қисми сүрәт вә нахшиларни бәһрләшкә амрақ икән.
Булардин хитайда бу әпниң интайин зор дәриҗидә омумлашқанлиқини көрүвелиш тәс әмәс, уйғурларниң үндидар қоллиниши һәққидә ениқ санлиқ мәлумат болмисиму, уйғурларда үндидарниң омумлашқанлиқи мәлум. Шундақла үндидарниң омумлишишиға әгишип хитай даирилириниң уни башқуруш тәдбирлириму барғанчә күчәйтилмәктә.

Хитай дөләт алақә тори учурлирини назарәт қилип башқуруш ишханиси 5-айниң 2-күни елан қилған йеңи “алақә тори ахбарат учурлири мулазимитини башқуруш бәлгилимиси” дә, алақә тори ахбарат учурлири мулазимити иҗазити, айлиниши, назарәт қилиш, тәкшүрүш, қануний җавабкарлиқ қатарлиқлар айдиңлаштурулди һәм түрлүк йеңи таратқулар башқуруш даирисигә киргүзүлди. Йеңи “алақә тори ахбарат учурлири мулазимитини башқуруш бәлгилимиси” 2017-йил 6-айниң 1-күнидин башлап йолға қоюлиду.

“алақә тори ахбарат учурлири мулазимитини башқуруш бәлгилимиси” ни елан қилиниши билән, хәлқара журналистларни қоғдаш комитети мәхсус баянат елан қилип, юқиридики бу бәлгилимини тәнқид қилди. Улар баянатида юқиридики бу бәлгилиминиң хитай һөкүмитини пуқраларниң пикир қилиш әркинликини вә ахбарат әркинликини йәниму илгириләп қамал қилидиған шараит билән тәминләйдиғанлиқини билдүрүп, уни қаттиқ тәнқид қилған иди.

Дәрвәқә бу қанун елан қилинип узун өтмәй йәни-18 май күни шинҗаң алақә тори учур ишханиси қатарлиқ алақидар тармақлар қанунға хилап учур тарқитиш типик делолиридин сәккиз делони тәкшүрүп бир тәрәп қилғанлиқини елан қилди. Даириләр амма паш қилған йип учиға асасән, торда қанунға хилап һалда учур тарқитиштәк типик делолардин төтинчи түркүмдики сәккиз қетимлиқ делони қанун-бәлгилимә бойичә тәкшүрүп бир тәрәп қилиши болуп, дело садир қилғучиларниң “алақә торидин пайдилинип, зораванлиқ, террорлуқ, диний әсәбийлик, миллий бөлгүнчилик вә сахта иғвагәрчилик дегәндәк җәһәтләргә алақидар йезиқ, сүрәт, үн-син мәзмунлирини тәрғиб қилип, сақлап, тарқатқанлиқи” вә уларниң бу хил қилмишлири “җуңхуа хәлқ җумһурийити җинайи ишлар қануни”, “җуңхуа хәлқ җумһурийити террорлуққа қарши туруш қануни”, “җуңхуа хәлқ җумһурийити аманлиқ башқуруш бойичә җазалаш қануни”, “алақә тори учур мулазимитини башқуруш чариси”, “шинҗаң уйғур аптоном райони торда ялған учур тарқитишниң алдини елиш вә уни җазалаш низами” қатарлиқ қанун-низамларға хилаплиқ қилғанлиқ болуп һесаблиниду. Шуңа, җамаәт хәвпсизлики органлири дело садир қилғучиларни қанун-бәлгилимә бойичә қаттиқ тәкшүрүп бир тәрәп қилғанлиқи мәлум.

“шинҗаң уйғур аптоном райониниң телефон вә алақә тори абонтларниң раст салаһийәт учурини тизимлап башқуруш низами” 2016-йили 10-айниң 1-күнидин башлап йолға қоюлған иди. Бу низам аптоном район даирисидики телефон вә алақә тори абонтларниң раст салаһийәт учурини тизимлаш вә уни назарәт қилип башқуруш хизмитигә тәтбиқлинидиғанлиқи көрситилгән. Чәтәлләрдики көзәткүчиләр, хитай даирилириниң уйғур елида алаһидә қаттиқ бастуруш тәдбирлирини еливатқан бир вәзийәттә, торға четишлиқ қанунға хилап җинайи қилмишларға зәрбә бериш салмиқини зорайтқанлиқини вә бу арқилиқ уйғур вәзийити һәққидики учурларни контрол қилиш вә уйғурларни йәниму үнсиз қалдурушқа урунуватқанлиқини тәнқид қилип кәлмәктә.

Бу һәқтә радийомизға кәлгән бир қисим инкаслардин, хитайниң һазир интернет бихәтәрлики намида йолға қоюватқан бир қатар қаттиқ қоллуқ башқуруш тәдбирлири вә уйғурларниң асаслиқ җазалаш нишани болуватқанлиқи үндидар қолланғучи уйғурларда бәлгилик әнсизлик пәйда қилған. Нурғун абонтларниң уни қоллинишни әң төвән чәккә чүшүрүшкә мәҗбур болғанлиқи мәлум. Русийә учур-алақә назарәт идариси 5-май күни уқтуруш тарқитип, үндидарниң русийәдә бирдәк һалда 4-май күнидин етибарән тақалғанлиқини елан қилған. Һазирчә русийә даирилириниң үндидар торини ишлитишни чәклишиниң конкрет сәвәби ениқ әмәс болсиму, әмма бу һәқтә һәр хил қияслар мәвҗут. Бүгүн йәнә әнглийә с н н телевизийә қанили үндидар юмтал ширкити һәққидә гуаңҗудин мәхсус хәвәр тарқатти. Униңда үндидар хитайда кишиләрниң һаятиниң әң муһим бир қисмиға айланған болсиму, буни ишлитишниң хитай компартийисиниң чиқарған чәклимилиригә бойсунуш асасида болидиғанлиқи көрситилди. Шундақла бу әпниң хитай тармақлириниң наразәт башқурушида болуп, даириләрниң һөкүмәткә зиянлиқ вә сәзгүр сөз вә учурларни һәр заман тосушқа қадир икәнлики тәкитләнди.

Хитай һөкүмитиниң үндидарни васитә қилип туруп уйғурларни назарәт қиливатқанлиқи вә җазалаватқанлиқиму уйғурларда ғулғула қозғиған теминиң бири. Аңлиғучилиримизниң үндидарниң хәвпи нәдә? хитай һөкүмити үндидарни қолланғучиларни халиған пәйттә назарәт қилаламду? үндидарни бихәтәр қоллиниш мумкинму? дегәндәк соаллириға җаваб издәш үчүн, биз, юмтал вә тор бихәтәрлики кәспи билән шуғуллиниватқан германийәдики әли вә америкидики дилмурат әпәндиләрни зиярәт қилдуқ. Улар хитай даирилириниң биваситә контроллуқи астидики үндидарниң дуня миқясидиму гуман қозғиған вә чәклиниватқан бир әп икәнликини көрситип, гәрчә башқа учур алақә васитиси болмиған тәқдирдиму абонтларни өзиниң вә башқиларниң учур бихәтәрлики үчүн,уни ишләтмәсликниң әң тоғра қарар болидиғанлиқини тәвсийә қилди.

Юқиридики улиништин улар билән өткүзгән сөһбитимизни аңлиялайсиләр.