Uyghur élidiki “Heqsiz salametlik tekshürüshi” qattiq tenqid qilindi

Muxbirimiz irade
2017.12.13
polochi-ashpez-ashxana-tamaq.jpg Qeshqerning melum kochisidiki poluchi we uning etrapidiki Uyghurlar. 2008-Yili 6-awghust.
AP

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati bügün “Xitay az sanliq milletler rayonida milyonlighan kishining DNA ewrishkisini yighmaqta” mawzuluq bir parche doklat élan qildi.

Mezkur teshkilat doklatida xitay hökümitining Uyghur élidiki 12 yashtin 65 yashqiche bolghan ariliqtiki barliq kishilerning DNA ewrishkisi, barmaq izi, qan tipi we ularning köz qarichuqini perqlendüridighan uchurlarni yighiwatqanliqini bildürdi. Doklatta éytilishiche, Uyghur élidiki bu heriket ilgiriki peqet pasport iltimas qilghanlarning yuqirida tilgha élin'ghan uchurlirini élishtin hazir kéngiyip barliq kishilerge omumlashturulghan. Uning üstige, xitay hökümiti “Nishanliq kishiler” dep ataydighan we jem'iyet muqimliqigha tehdit dep qariliwatqan kishiler we ularning a'ile tawabi'atlirining yéshi qanche bolushidin qet'iynezer ularning bi'ologiyilik uchurliri élinidiken.

Uyghur aptonom rayonluq da'iriler bultur 9-aydin buyan rayonda “Omumiy xelq heqsiz salametlik tekshürüsh” dégen nam astida bir heriketni bashlighan idi. Yéqinda Uyghur élidiki “Tengritagh tori” qatarliq hökümet tor betliri xewer tarqitip, bu yil 30-öktebirgiche, Uyghur aptonom rayonidiki 18 milyon kishining “Heqsiz salametlik tekshürüshi” ge qatnashturulup, buning ichide 13 milyon kishining shexsiy salametlik uchurlirining arxiplashturulup bolghanliqini xewer qilghan idi. Melum bolushiche, da'iriler buninggha bir milyard 580 milyon yüen serp qilghan. Bunche zor meblegh bilen pütkül Uyghur diyariy miqyasida élip bériliwatqan bu “Salametlik tekshürüshi” xelq'aradiki közetküchilerning we kishilik hoquq organlirining küchlük gumanini qozghighan. Biraq xitay hökümiti we uning taratquliri bolsa bu heriketni “Hökümetning Uyghur aptonom rayonidiki her millet xelqige qilghan ghemxorluqi” dep teriplep keldi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri diréktori sofi richardson doklatta yer alghan sözide xitay hökümitining, bolupmu bu herikitini “Heqsiz salametlik tekshürüsh” dégen niqab bilen yoshurun élip bérishini qattiq eyibligen. U bügün radiyomizgha qilghan sözidimu, “Xitay hökümitining kishilerning DNA ewrishkisi qatarliq xususiy uchurlirini yighip arxiplashturushini xelq'ara kishilik hoquq normlirigha ochuq - ashkara halda buzghunchiliq qilghanliq” dep körsetti.

U mundaq dédi: “Menche, xitay hökümiti buning ismini omumiy xelq salametlik tekshürüsh emes omumiy xelqning xususiyliqini depsende qilish, dep özgertishi kérek. Hökümetlerning xelqni sehiye xizmetliri bilen teminlesh mejburiyiti bar. Emma ularning kishilerning bi'ologiyilik uchurlirini xalighanche yighish, yene kélip ularning xewiri bolmay turup yighish we saqlash, ulargha buninggha qarshiliq bildürüsh hoquqi bermey turup élip bérish hoquqi yoq”

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining bildürüshiche, hökümetning yuqiridiki bu uchurlarni yighishqa a'it körsetmisi aqsu sheherlik xelq hökümitining tor bétidiki “Rayon boyiche nopus tizimlash xizmiti körsetküchi” namliq höjjitide élan qilin'ghan. Bu höjjette her bir öydiki herbir kishige a'it barliq uchurlarni yighishni choqum kapaletke ige qilish telep qilin'ghan bolup, bu hetta mektepte tizimlitishtin pasport élishquche bolghan nopusqa munasiwetlik ishlarning hemmisige bérip chétilidiken. Körsetmide yene shinjang nopusi bolup, bashqa ölkilerde yashawatqanlarningmu turushluq jayida choqum bu uchurlirini tapshurushi kérekliki belgilen'gen. Höjjette kishilerning “Salametlik tekshürüsh” ke qatnashmisimu bolidighanliqigha a'it birer söz - jümle bayqalmighan. Höjjetni “Uyghur aptonom rayonluq nopus mulazimet we bashqurush we heqiqiy isim bilen tizimlash rehberlik ishxanisi” chiqarghan bolup, teshkilatning qarishiche, yuqiridiki ishxanining toplan'ghan uchurlarni qaysi hökümet orginigha ewetidighanliqi éniq bolmasliq bilen birge adette nopus bashqurushqa munasiwetlik ishlar saqchi organlirining bashqurushida bolidiken.

Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi hénriy shajéski bu heqte toxtilip, shexsiylerge a'it bi'ologiyilik uchurlarni yighish herikitini xitayning kontrol we nazaret sistémisining bir parchisi, dep körsetti.

U mundaq dédi: “Xitay hökümiti bu herikitini bixeterlik nami astida élip bréwatidu. Undaq bolghanda DNA ewrishkisi élin'ghan her bir adem gumandar hésablinamdu? mana buningdin qarighanda, bu döletning nazaret sistémisining qoli yétip barghan yene bir sahe hésablinidu. Menche, dölet bu yerde kontrol sistémisini ishqa kirishtürüwatidu we bu sistéma xelq'ara normlargha pütünley xilap bolghan bir sistémidur.”

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri diréktori sofi richardsonning qarishiche, Uyghurlar rayonda éghir bixeterlik tedbirliri, nurghun tekshürüsh ponkitliri we téléfonlirini xalighanche élip tekshürüsh qatarliq eng qattiq derijidiki nazaret we kontrol qilishqa uchrawatqan bir shara'itta bundaq bi'ologiyilik uchur yighish herikiti haqaret tüsige ige we buni bixeterlik tedbiri dep aqlashqa bolmaydiken. Doklatta körsitilishiche, kishilik hoquqni közitish teshkilati qeshqerde mushundaq salametlik tekshürüshke qatnashqan bir kishini ziyaret qilghan bolup, u kishi özliri turushluq mehellige salametlik tekshürüshke qatnishish heqqide uqturush qilin'ghanliqini, özining uninggha qatnashmasliqni oyliship baqmighanliqini, chünki undaq qilghanda özining éniqla “Idi'iyiside mesile bar”, “Siyasiy jehettin sadaqetsiz” dégendek xeterlik namlargha qalidighanliqini éytqan. Bu kishining éytishiche yene, da'iriler uninggha salametlik tekshürüsh netijisidin xewer bermigen. Sofi richardson xanim bizge bu heqte toxtilip “Bizge melum bolghandek Uyghurlarning adette hökümet qararlirigha qarshiliq bildürüsh hoquqi yoq. Mana mushuningdek mejburlash xaraktérlik bir istratégiye bilen kishining bi'ologiyilik uchurlirini yighish bir emes bir qanche xelq'araliq kishilik hoquq normlirigha xilap,” dédi.

Doklatta mundaq déyilgen: “Kishilerni qan ewrishkisini bérishke qistash, yaki ulargha bildürmey turup yighishtek heriketler bir kishining xususiy mexpiyetlik hoquqigha, ghururigha hem shundaqla kishining jismaniy hoquqini éghir derijide depsende qilghanliq bolup hésablinidu. Bezi ehwallarda u yene pes körülüshtek ehwallarning shekillinishi üchün asas yaritidu. Rayonda bixeterlikni qoghdash nami astida omumyüzlük halda mejburiy yosundiki DNA ewrishkisi yighish kishilik hoquqni éghir derijide depsende qilghanliq bolup, uni ‚zörür we layiqida‛ dep aqlashqa bolmaydu. Bir kishining tébbiy uchurlirining mexpiyetlikini qoghdash we uninggha hörmet qilish b d t ning iqtisad, jem'iyet we medeniyet hoquq komitéti teripidin éniq qilip belgilen'gen.”

Hénriy shajéski Uyghur élide dawam qiliwatqan bu éghir kishilik hoquq depsendichilikige qarita zor jama'et pikri hasil qilinishi kéreklikini bildürdi. U mundaq dédi: “Bu yerde bixeterlikni qoghdash dégen nam astida hökümetler hoquqluq bolghan hem hoquqluq bolmighan saheler éniq tilgha élinishi kérek. Bu mesile küchlük shekilde kötürüp chiqilip, keng jama'et pikri shekillendürüsh kérek. Bu yerde söz témisi boluwatqini hökümetning bixeterlik nami astida chégrasini éshishidur”

Melum bolushiche, kishilik hoquqni közitish teshkilati yene amérikidiki “Térmo fishér téxnika” shérkitinimu bu heqte agahlandurghan iken. Chünki ularning bayqishiche, Uyghur élidiki saqchi organliri mana bu shérkettin DNA uchurlirini retleshke yaraydighan bir üskünini sétiwalghan iken. Sofi xanim sözide, bu shirket teripidin sétilghan üskünilerning yuqiridiki DNA uchurlirini ambarlashturushta ishlitilip - ishtilmigenliki éniq delillenmigen bolsimu, emma yenila bu shérketni agahlandurghanliqini, chünki herqandaq bir shirketning öz mehsulatlirini bashqilargha satqanda, qarshi terepning uni qandaq meqset üchün qollinidighanliqini tekshürüsh, uning insaniyliqqa xilap orunlarda ishlitilmeslikige kapaletlik qilish mejburiyiti barliqini eskertti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.