Ishqa orunlishish we Uyghurlarning heq-hoquqliri

Uyghur rayonida xitay hökümitining yerlik milletlerge yürgüzüwatqan kemsitish xaraktérini alghan barawersiz, natoghra siyasetliri Uyghurlarda ishsizliq mesilisining yene bashqa shekillerde dawam qilishigha seweb bolmaqta.
Muxbirimiz gülchéhre
2012.10.11
ishsiz-uyghur-yashlar-305 Uyghur diyarining kochilirida ishsiz yürgen yashlar.
RFA Photo

Uyghurlarning köp yillardin buyan élip bériwatqan naraziliqliridin, bolupmu 2009-yili 5-iyuldiki keng kölemlik naraziliq herikitidin kéyin, xitay da'iriliri Uyghur élide Uyghur qatarliq az sanliq milletlerdiki ishsizliq mesilisini hel qilishta bir qatar yéngi siyaset, orunlashturushlarni élip bériwatqan bolsimu, Uyghurlarning inkasidin melumki, rayonda xitay hökümitining yerlik milletlerge yürgüzüwatqan kemsitish xaraktérini alghan barawersiz, natoghra siyasetliri Uyghurlarda ishsizliq mesilisining yene bashqa shekillerde dawam qilishigha seweb bolmaqta. Muxbirimiz gülchéhre “Heq-hoquq we Uyghurlar” témisidiki yürüshlük programmining bügünki qismida, Uyghurlarning ishqa orunlishish jehette behrimen bolushqa tégishlik heq-hoquqliri heqqide toxtilidu.

Hemmige melum bolghandek, Uyghurlarning 5-iyul naraziliq herikitining meydan'gha kélishige seweb bolghan eng muhim amilning biri Uyghur yashlirining kemsitilishi, köplep ishsiz, namrat qaldurulushi, erzan qul ornida xitay ölkilirige ishlemchilikke yötkilishi idi. Mezkur weqedin kéyin xitay da'iriliri 2010-yilidin bashlap Uyghur élide ishqa orunlashturushni tézlitish toghrisida “Aliy mektep, téxnikom püttürgenlerni ishqa orunlashturushni téximu tézlitish toghrisidiki pikir”, “Aptonom rayonning ishqa orunlashqanlar yoq a'ilidikilerni ishqa orunlashturushni tézlitish toghrisidiki pikri” qatarliq höjjetlerni élan qilip ishsizliq mesilisige xatime bérishni wede qildi.

Xitay hökümitining höjjetlirige qarighanda derweqe 2009-yili yil axiri aliy mektep püttürüp ishqa orunlishalmighan 75 ming yash ishqa orunlashqan. Yene 23 ming yash nishanliq yardem béridighan xitay ölke, sheherlerge terbiyilinishke ewetilgen.

2010-2011-Yilliri oqush püttürgen 187 ming 800 yash ishqa orunlashturulghan shu yili aliy mektep püttürgenlerning ishqa orunlishish nisbiti 87% ashqanliqi, az sanliq millet yashlirining ishqa orunlishish nisbitining 79% tinmu éship ketkenliki teshwiq qilindi.

“Birge-bir yardem” siyasiti arqiliq yöleshni kücheytish jeryanida ishqa orunlashqanlar yoq 23ming 767 a'ilining ishqa orunlishish mesilisi hel bolghan. Sheher bazarlardiki tizimgha aldurghan ishsizliq nisbiti 3.22% Ke töwenligen.

Xitayning Uyghur élide élip bériwatqan ishqa orunlashqanlar yoq a'ilidin az dégende bir kishini 24 sa'et ichide ishqa orunlashturush dégendek ishqa orunlashturushni tézleshtürüsh siyaset tedbirlirining netijisini bahalighanda san körsetküchining heqiqeten yuqirilighanliqini körüwalghili bolidu, emma bu xil ishqa orunlashturush méxanizmining emeliy netijisidin Uyghurlarning razimenlik derijisi intayin töwen bolmaqta.

Buning sewebi, Uyghurlarning inkasigha qarighanda, xitay da'iriliri peqet Uyghurlardiki ishsizliq mesilisige bolghan naraziliqni jiddiy usulda yépishni meqset qilghandek tedbirlerni éliwatqan bolup, aliy mektepni püttürüp ishqa orunlashmighanlarni Uyghur élige nishanliq yardem bériwatqan sheher, ölkilerge apirip terbiyilesh we shu jaylardiki karxanilarda ishqa orunlishishqa righbetlendürüsh, yötkep ishqa orunlashturush salmiqini ashurush tedbirliri arqiliq Uyghurlardiki ishsizlar sanini öz jayda emes, belki bashqa jaylargha yötkesh arqiliq kémeytish, Uyghur éli özide hel qilghan teqdirdimu yuqiri derijilik aliy mektep, ilghar téxnikiliq kesiplerni püttürgen bolushidin qet'iynezer iqtidarigha qarap emes, belki peqet bir ishsiz süpitide ma'ashi, teminati bir qeder töwen, kespiy sapa telep qilinmaydighan bezi saqchi, közetchige oxshash xizmetler we yaki dölet memuri süpitide asasiy qatlamgha bérip ishlesh, jama'et parawanliq orunlirigha seplesh tedbirliri arqiliq hel qiliwatqan iken. Emma oxshash mektep püttürgen yaki bilim sewiyisi Uyghurlardin töwen xitaylar bolsa, yenila ilghar kespiy karxana, shirketlerge, yuqiri imtiyazliq xizmetlerge orunlashturuluwatqan bolup, bu xil ishqa orunlashturush Uyghur we bashqa az sanliq milletlerde milliy barawersizlik tuyghusi peyda qiliwatqan iken.

Buning delili shuki, 29-séntebir bir qisim xitay metbu'atlirining ziyaritini qobul qilghan Uyghur aptonom rayoni mu'awin re'isi erkin tuniyazning sözi bilen éytqanda “Aptonom rayonluq partkom we hökümet aptonom rayondiki ishsizliq mesilisini hel qilishta yötkep ishqa orunlashturush boyiche terbiyilesh, emgek küchlirini sirtqa chiqirishta ülgilik nahiye qurush dégendek bir qatar tedbirler yaxshi ishlidi. Bu arqiliq 2011-yili yötkilip ishqa orunlashqanlar 2 milyon 583 ming adem qétimgha yétip tarixtiki eng yuqiri sewiye yaritildi.” démek, tarixta selbiy netijilerni yaratqan Uyghurlarni öz yurtliridin bashqa jaylargha yötkep ishqa orunlashturush salmiqi emeliyette yenimu zoraytildi.

2007-Yili 8-ayning 30-küni, 10-nöwetlik xitay xelq qurultiyi da'imiy komitétining 29-omumiy yighinida élan qilghan jungxu'a xelq jumhuriyitining ishqa orunlashturushni ilgiri sürüsh qanunining 3-maddisi“Emgekchiler barawer ishqa orunlishish we öz aldigha kesip tallash hoquqidin qanun boyiche behrimen bolidu. Emgekchiler ishqa orunlishishta milliti, irqi, jinsi we diniy étiqadining oxshimasliqi sewebidin kemsitilmeydu” dep békitilgen.
Yene 25-maddisida “Her derijilik xelq hökümetliri barawer ishqa orunlishish muhiti yaritip, ishqa orunlishish jehettiki kemsitishni yoqitip, siyaset tüzüp we tedbir qollinip, ishqa orunlishishta qiyinchiliqi barlargha yardem bérishi kérek” dep we yene 28-maddisida “Her millet emgekchiliri barawer emgek hoquqigha ige. Adem ishletküchi orunlar adem ishletkende, az sanliq millet emgekchilirige qanun boyiche muwapiq étibar bérishi kérek” dep belgilen'gen.

Shundaqla mezkur qanunning 62 maddisi “Mushu qanundiki belgilimige xilapliq qilip ishqa orunlishish jehette kemsitkenler üstidin emgekchi xelq sot mehkimisige dewa qilsa bolidu” dep 68-maddisida “Mushu qanundiki belgilimilerge xilapliq qilip, emgekchilerning qanuniy hoquq, menpe'itige ziyan yetküzgen, mal-mülkige ziyan salghan yaki bashqa ziyan salghanlar qanun boyiche heq telep jawabkarliqini üstige alidu, jinayet shekillendürgenler qanun boyiche jinayi jawabkarliqqa tartilidu” dep békitilgen.

Bu heqte milliy térritoriyilik aptonomiye qanunidimu körsitilgen maddilar bar yeni buning 22-maddisida “Milliy aptonomiyilik jaylardiki karxana, kespiy orunlar döletning belgilimisi boyiche adem élishta, aldi bilen az sanliq millet ahalisidin alsa bolidu” dep békitilgen.

Uyghur aptonom rayonidiki gholluq yerlik millet Uyghurlarning xitay imza qoyghan birleshken döletler teshkilatining yerlik milletler heq-hoquqliri ehdinamisidiki qanuniy belgilimilerdin paydilinishqa hoquqluq.

Mezkur xelq'araliq qanuniy höjjetning 17 maddisini tekitlep ötüshimizge toghra kélidu: “Yerlik xelqler we shexsler xelq'araliq we döletlik emgek qanunliridin toluq behrimen bolushqa hoquqluq. Yerlik xelqler emgek, ishqa orunlishish, ma'ash qatarliq jehetlerdin esla chetke qéqilmasliq, ayrimichiliqqa uchrimasliq hoquqigha ige.”

Her yili Uyghur élide 70 ming yash mekteplerni püttürüp ishqa orunlishishqa mohtaj halette. Her yili Uyghur élige kéliwatqan xitay emgek küchi köchmen ishchilar sani bir milyondin ashidu. Shundaqla bu san xitayning shinjanggha nishanliq yardem bérishke righbetlendürüsh siyasiti bilen dawamliq zoriyidu, bu elwette Uyghur we bashqa milletlerning ishqa orunlishishigha dawamliq xirs peyda qilidu. Melum bolghandek, xitay hökümiti 12-besh yilning axiri shu yili adettiki aliy mektepni püttürgenlerning ishqa orunlishish nisbiti 90% ke yetküzülidu dep jakarlidi. Xitay hökümiti bu nishan'gha yétish üchün yenila Uyghur élidiki adem küchini xitaygha yötkesh yaki ixtisasliqlarni namuwapiq orunlashturup israp qilishtek ghelite ishqa orunlashturush tedbirlirini dawamlashturamdu?

Xelq turmushini yaxshilashni xizmetlerning muhim nuqtisi qilish tekitliniwatqan bügünki künde, xelq turmushining asasi bolghan ishqa orunlishish mesilisini qandaq hel qilish barghanche éghirlishiwatqan, ishqa orunlashturush bésimini qandaq yéniklitish, bolupmu buning bilen teng kötürülüwatqan naraziliqni qandaq hel qilish, eslide xitay hökümitining ishqa orunlashturush xizmet mulazimet süpitini östürüshige, mes'uliyitini kücheytip toghra, barawer siyaset tedbir qollinip, Uyghurlarning Uyghur diyarida yaritilghan ish pursetliridin oxshash behrimen bolushigha, muhimi özining qanunlirini toghra ijra qilishigha, Uyghur we bashqa milletlerni özi ige bolushqa tégishlik aptonomiye hoquqi we yerlik millet bolush heq-hoquqliridin behrimen qilishigha baghliq mesile.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.