Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати: “хитай уйғур кимликиниң түрлүк ипадилиригә дүшмәнлик қилмақта”

Мухбиримиз әркин
2019.01.17
xitaylashturush-kiyim-4-xjyc.gov.cn.jpg Қағилиқ наһийәлик 5-оттура мәктәп оқуғучилириға хитайниң әнәниви пасонидики кийимләр кийдүрүлүп, хитай әдәбияти өгитилмәктә. 2018-Йили өктәбир.
xjyc.gov.cn

Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң 2019‏-йиллиқ доклати пүтүн дуняниң диққитини хитайниң уйғур районидики йиғивелиш лагерлириға мәркәзлишип, лагерларни тақаш, лагердики тутқунларни дәрһал қоюп бериш, уйғур мәдәнийитигә дүшмәнлик қилишни тохтитиш һәққидики чақириқлар кәң әвҗ алған бир мәзгилдә елан қилинди. 674 Бәтлик бу доклатта баян қилинишичә, 2018‏-йили ши җинпиң һакимийити хитай җәмийитигә болған контроллуқ вә бастурушни күчәйткән. Шуниңдәк йәнә уйғур районида кәң көләмлик тутқун қилиш елип берип, уйғур мәдәнийәт кимликигә дүшмәнлик позитсийәси тутқан.

Доклатта кишилик һоқуқ қоғдиғучилириға болған бесим, пикир әркинликигә болған чәклимә, идеологийәлик контроллуқ, диний әркинликкә болған тосалғулуқ, һәр хил һәқ-һоқуқларниң дәпсәндә қилиниши, тибәтликләргә болған чәклимә артқанлиқи тәкитләнгән. Доклатта қәйт қилинишичә, уйғур районидики бастуруш чен чүәнгониң бу районға йөткилип келиши билән җиддий рәвиштә артқан.

Доклатта хитай даирилириниң уйғур мәдәнийәт кимликиниң түрлүк ипадилиригә дүшмәнлик қиливатқанлиқи, райондики кәң көләмлик бастурушини “террорлуқ тәһдитигә қарши зөрүр чарә” дәп ақлаватқанлиқи әскәртилип, “хитай һөкүмитиниң шинҗаңда қозғиған ‛зораван әсәбийлик‚ кә қарши туруш һәрикити 2014‏-йили башланған болсиму, лекин бастурушниң дәриҗисидә компартийә секретари чен чүәнго 2016‏-йилниң ахирлири тибәттин шинҗаңға йөткәп келингәндин кейин драматик артиш мәйданға кәлди,” дейилгән. Доклатта қәйт қилинишичә, чен чүәнго дәвридә даириләр кәң көләмлик қанунсиз тутқун қилишни хусусән тутқунларни түрмә вә тутуп туруш мәркәзлиридәк рәсмий орунларға солашни, хитай қанунида һечқандақ асаси йоқ ‛сиясий тәрбийәләш‚ лагерлириға қамашни күчәйткән. Доклатта бу лагерларда бир милйондәк кишиниң тутуп турулуватқанлиқиға даир ишәнчлик дәлилләр барлиқи әскәртилип, “түркий тиллиқ мусулманларниң бу лагерларда хитай тили өгинишкә, һөкүмәт-партийәни мәдһийәләшкә, өз мәдәнийитигә болған қарашлирини тәнқидләшкә мәҗбурлиниватқанлиқи, буниңға қаршилиқ қилғанлар яки өгинәлмигәнләрниң җазалинидиғанлиқи” тәкитләнгән.

Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати асия бөлүминиң директори софийә ричардсон 17‏-январ зияритимизни қобул қилип, хитайниң кишилик һоқуққа хилап қилмиши униң чеграсидин һалқип кәткәнликини билдүрди. Униң илгири сүрүшичә, дуня хитайниң тәһдитигә қарши йәр шари характерлик бир инкас қайтуруши керәк икән.

Софийә ричардсон мундақ дәйду: “бизниң бу йиллиқ доклатта тәкитлимәкчи болған нуқтимиз, пәқәт хитайниң дөләт ичидә йүз бәргән кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң көлими вә дәриҗисини, буниң ақивитидә шинҗаңда сиясий тәрбийәләш лагерлириниң қурулуп, кәң көләмлик тутқун қилиш һадисилириниң йүз беришидәк еғир әһвалларни ашкарилашла әмәс. Бәлки йәнә хитайниң кишилик һоқуққа хилаплиқ қилиши, кишилик һоқуқ механизмлирини аҗизлаштурушқа урунуш қилмишлириниң чегра һалқип кәткәнликини көрситип бериштур. Бу мәсилә хитайниң ички мәсилиси болуштин һалқип кәтти. Шуңа биз хитайниң тәһдитигә қарши йәр шари характерлик бир инкасниң қозғиши керәк, дәп қараймиз.”

Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң доклатида қәйт қилинишичә, 2018‏-йили дуняда истибдатлиқ хаһиши давамлиқ еғирлашқан болсиму, лекин буниңға қарши бәзи иҗабий тәрәққиятларға мәйданға кәлгән. Доклатта кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң вә аммиви гуруһларниң истибдат һөкүмәтләргә қарши туруш һәрикити күчәйткәнлики, “йәр шари миқясида кишилик һоқуқни қоғдаш һәрикити қайта җанланғанлиқи” ни билдүргән.

Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң иҗраийә директори кеннис рот 17‏-январ күни германийәниң берлин шәһиридә доклат елан қилиш мунасивити билән өткүзгән ахбарат йиғинида мундақ дәйду: “мустәбитләр вә кишилик һоқуқни хорлиғучилар һазирғичә йәнила һөкүмранлиқ орунни игиләп кәлгән болсиму, бирақ кишилик һоқуқни қоғдиғучилар, демократийә, қанун билән идарә қилиш тәшәббуси күчәйди. Нәпрәт вә башқа қарашларни чәткә қеқип кәлгән күчләр үзлүксиз улғийиватқан қаршилиққа дуч кәлди. Ғәлибигә толуқ капаләт болмисиму, бирақ өткән йили йүз бәргән һадисиләр мустәбит күчләрниң қудрәтлик бир қаршилиққа дуч кәлгәнликини йетәрлик дәриҗидә көрситип турмақта.”

У йәнә ислам дөләтлириниң ғәрб билән роһинга мәсилисидә һәмкарлашқандәк уйғур мәсилисидиму һәмкарлишиши керәкликини билдүрди. Кенис рот бу чақириқини хитай һөкүмити 3 милйондәк уйғурни йиғивелиш лагерлириға қамап, уларни мәдәнийити вә етиқадидин ваз кечишкә мәҗбурлисиму, лекин мусулман дөләтләр буниңға көзини юмувелиш билән әйиблиниватқан бир мәзгилдә оттуриға қойғанлиқини тилға алди. Униң илгири сүрүшичә, ислам дөләтлириниң роһинга мәсилисидә ғәрб билән һәмкарлишиши интайин муһим үлгә яратқан.

Кеннис рот мундақ дәйду: “бу б д т кишилик һоқуқ кеңиши толуқ һоқуқлуқ тәкшүрүш комитети қуруп, җинайәт садир қилғучиларни ениқлаш, дәлил топлаш вә сот үчүн дело турғузушни нишан қилған. Бу бирмадики қирғинчилиқ җазасиз қалмайду, дегән сигнални берәтти. Бу әһвал б д т кишилик һоқуқ кеңишидә бурун йүз берип бақмиған. Бу йәрдә явропа иттипақидики дөләтләр ислам һәмкарлиқ тәшкилатиға әза 57 дөләт билән һәмкарлашти. Ислам һәмкарлиқ тәшкилатидики дөләтләр бурун исраилийәгә қарши туруштин башқа һечқандақ бир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қарши аваз берип бақмиған иди. Улар тунҗи қетим бирма мәсилисидә һәмкарлишип, интайин муһим үлгә яратти. Биз бу һәмкарлиқниң уйғур мәсилисидә вуҗудқа чиқишини үмид қилимиз.”

Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң доклатида илгири сүрүлүшичә, лагерлардики уйғурлар еғир җисманий, роһий җазаға учрапла қалмай, лагер сиртидики уйғурларму қаттиқ назарәт қилинмақта икән. Доклатта даириләрниң “шинҗаңдики түркий тиллиқ мусулманлириниң шәхси һаятиға қарита пәвқуладдә чәклимиләрни қойғанлиқи, паспортларниң йиғивелинип, кишиләрниң шәһәр атлап сәпәр қилишиға чәклимә қоюлғанлиқи, уларниң изчил байрақ чиқириш мурасимлириға қатнишиши, сиясий өгиниш яки яки тәнқид қилиш йиғинлириға иштирак қилиши керәкликини билдүргән. Доклатта қәйт қилинишичә, даириләр районда диний ибадәтни мислисиз контрол қилиш арқилиқ исламий ибадәтни қанунсиз орунға чүшүрүп қойған.

Софийә ричардсон зияритимизни қобул қилғанда йәнә нөвәттики уйғур җәмийитиниң әһвали һәққидә тохтитилип, мәзкур райондики уйғур җәмийитиниң лагер сиртидики әһвали билән лагер ичидики әһвалида чоң пәрқниң йоқлиғини билдүрди. У лагер билән лагер сиртидики уйғур җәмийитиниң әһвалини селиштуруп мундақ дәйду: “биз йәнә шу нуқтини тәкитләшкә тириштуқ: шинҗаңда яшаватқан лагерниң сиртидики уйғур вә башқа түркий мусулманлири охшашла күндилик һаятида пәвқуладдә еғир кишилик һоқуқ дәпсәндилики вә чәклимиләргә учримақта. Мәйли улар дөләтниң кәң көләмлик назарәт қилиши яки ислами диний етиқадиға әмәл қилишиниң чәклиниши, саяһәт әркинликиниң мәни қилиниши җәһәтләрдә болсун, лагерларниң ичидики әһвал билән сиртидики әһвалниң бәк чоң пәрқи йоқ.”

Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати доклатида йәнә хитайниң уйғурларни контрол қилишта икки рәқәмлик код, биометир, сүний әқил, җасуслуқ юмтали, чоң учур амбери қатарлиқ техникиларни ишқа селиватқанлиқи, униң йәнә бир милйондәк хитай кадирини мусулманларниң өйлиригә орунлаштуруп, пуқраларни назарәт қиливатқанлиқи тәкитләнгән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.