Kishilik hoquq közitish teshkilati: “Xitay Uyghur kimlikining türlük ipadilirige düshmenlik qilmaqta”

Kishilik hoquq közitish teshkilatining 2019‏-yilliq doklati pütün dunyaning diqqitini xitayning Uyghur rayonidiki yighiwélish lagérlirigha merkezliship, lagérlarni taqash, lagérdiki tutqunlarni derhal qoyup bérish, Uyghur medeniyitige düshmenlik qilishni toxtitish heqqidiki chaqiriqlar keng ewj alghan bir mezgilde élan qilindi. 674 Betlik bu doklatta bayan qilinishiche, 2018‏-yili shi jinping hakimiyiti xitay jem'iyitige bolghan kontrolluq we basturushni kücheytken. Shuningdek yene Uyghur rayonida keng kölemlik tutqun qilish élip bérip, Uyghur medeniyet kimlikige düshmenlik pozitsiyesi tutqan.

Doklatta kishilik hoquq qoghdighuchilirigha bolghan bésim, pikir erkinlikige bolghan cheklime, idé'ologiyelik kontrolluq, diniy erkinlikke bolghan tosalghuluq, her xil heq-hoquqlarning depsende qilinishi, tibetliklerge bolghan cheklime artqanliqi tekitlen'gen. Doklatta qeyt qilinishiche, Uyghur rayonidiki basturush chén chüen'goning bu rayon'gha yötkilip kélishi bilen jiddiy rewishte artqan.

Doklatta xitay da'irilirining Uyghur medeniyet kimlikining türlük ipadilirige düshmenlik qiliwatqanliqi, rayondiki keng kölemlik basturushini “Térrorluq tehditige qarshi zörür chare” dep aqlawatqanliqi eskertilip, “Xitay hökümitining shinjangda qozghighan ‛zorawan esebiylik‚ ke qarshi turush herikiti 2014‏-yili bashlan'ghan bolsimu, lékin basturushning derijiside kompartiye sékrétari chén chüen'go 2016‏-yilning axirliri tibettin shinjanggha yötkep kélin'gendin kéyin dramatik artish meydan'gha keldi,” déyilgen. Doklatta qeyt qilinishiche, chén chüen'go dewride da'iriler keng kölemlik qanunsiz tutqun qilishni xususen tutqunlarni türme we tutup turush merkezliridek resmiy orunlargha solashni, xitay qanunida héchqandaq asasi yoq ‛siyasiy terbiyelesh‚ lagérlirigha qamashni kücheytken. Doklatta bu lagérlarda bir milyondek kishining tutup turuluwatqanliqigha da'ir ishenchlik deliller barliqi eskertilip, “Türkiy tilliq musulmanlarning bu lagérlarda xitay tili öginishke, hökümet-partiyeni medhiyeleshke, öz medeniyitige bolghan qarashlirini tenqidleshke mejburliniwatqanliqi, buninggha qarshiliq qilghanlar yaki öginelmigenlerning jazalinidighanliqi” tekitlen'gen.

Kishilik hoquq közitish teshkilati asiya bölümining diréktori sofiye richardson 17‏-yanwar ziyaritimizni qobul qilip, xitayning kishilik hoquqqa xilap qilmishi uning chégrasidin halqip ketkenlikini bildürdi. Uning ilgiri sürüshiche, dunya xitayning tehditige qarshi yer shari xaraktérlik bir inkas qayturushi kérek iken.

Sofiye richardson mundaq deydu: “Bizning bu yilliq doklatta tekitlimekchi bolghan nuqtimiz, peqet xitayning dölet ichide yüz bergen kishilik hoquq depsendichilikining kölimi we derijisini, buning aqiwitide shinjangda siyasiy terbiyelesh lagérlirining qurulup, keng kölemlik tutqun qilish hadisilirining yüz bérishidek éghir ehwallarni ashkarilashla emes. Belki yene xitayning kishilik hoquqqa xilapliq qilishi, kishilik hoquq méxanizmlirini ajizlashturushqa urunush qilmishlirining chégra halqip ketkenlikini körsitip bérishtur. Bu mesile xitayning ichki mesilisi bolushtin halqip ketti. Shunga biz xitayning tehditige qarshi yer shari xaraktérlik bir inkasning qozghishi kérek, dep qaraymiz.”

Kishilik hoquq közitish teshkilatining doklatida qeyt qilinishiche, 2018‏-yili dunyada istibdatliq xahishi dawamliq éghirlashqan bolsimu, lékin buninggha qarshi bezi ijabiy tereqqiyatlargha meydan'gha kelgen. Doklatta kishilik hoquq teshkilatlirining we ammiwi guruhlarning istibdat hökümetlerge qarshi turush herikiti kücheytkenliki, “Yer shari miqyasida kishilik hoquqni qoghdash herikiti qayta janlan'ghanliqi” ni bildürgen.

Kishilik hoquq közitish teshkilatining ijra'iye diréktori kénnis rot 17‏-yanwar küni gérmaniyening bérlin shehiride doklat élan qilish munasiwiti bilen ötküzgen axbarat yighinida mundaq deydu: “Mustebitler we kishilik hoquqni xorlighuchilar hazirghiche yenila hökümranliq orunni igilep kelgen bolsimu, biraq kishilik hoquqni qoghdighuchilar, démokratiye, qanun bilen idare qilish teshebbusi kücheydi. Nepret we bashqa qarashlarni chetke qéqip kelgen küchler üzlüksiz ulghiyiwatqan qarshiliqqa duch keldi. Ghelibige toluq kapalet bolmisimu, biraq ötken yili yüz bergen hadisiler mustebit küchlerning qudretlik bir qarshiliqqa duch kelgenlikini yéterlik derijide körsitip turmaqta.”

U yene islam döletlirining gherb bilen rohin'ga mesiliside hemkarlashqandek Uyghur mesilisidimu hemkarlishishi kéreklikini bildürdi. Kénis rot bu chaqiriqini xitay hökümiti 3 milyondek Uyghurni yighiwélish lagérlirigha qamap, ularni medeniyiti we étiqadidin waz kéchishke mejburlisimu, lékin musulman döletler buninggha közini yumuwélish bilen eyibliniwatqan bir mezgilde otturigha qoyghanliqini tilgha aldi. Uning ilgiri sürüshiche, islam döletlirining rohin'ga mesiliside gherb bilen hemkarlishishi intayin muhim ülge yaratqan.

Kénnis rot mundaq deydu: “Bu b d t kishilik hoquq kéngishi toluq hoquqluq tekshürüsh komitéti qurup, jinayet sadir qilghuchilarni éniqlash, delil toplash we sot üchün délo turghuzushni nishan qilghan. Bu birmadiki qirghinchiliq jazasiz qalmaydu, dégen signalni béretti. Bu ehwal b d t kishilik hoquq kéngishide burun yüz bérip baqmighan. Bu yerde yawropa ittipaqidiki döletler islam hemkarliq teshkilatigha eza 57 dölet bilen hemkarlashti. Islam hemkarliq teshkilatidiki döletler burun isra'iliyege qarshi turushtin bashqa héchqandaq bir kishilik hoquq depsendichilikige qarshi awaz bérip baqmighan idi. Ular tunji qétim birma mesiliside hemkarliship, intayin muhim ülge yaratti. Biz bu hemkarliqning Uyghur mesiliside wujudqa chiqishini ümid qilimiz.”

Kishilik hoquq közitish teshkilatining doklatida ilgiri sürülüshiche, lagérlardiki Uyghurlar éghir jismaniy, rohiy jazagha uchrapla qalmay, lagér sirtidiki Uyghurlarmu qattiq nazaret qilinmaqta iken. Doklatta da'irilerning “Shinjangdiki türkiy tilliq musulmanlirining shexsi hayatigha qarita pewqul'adde cheklimilerni qoyghanliqi, pasportlarning yighiwélinip, kishilerning sheher atlap seper qilishigha cheklime qoyulghanliqi, ularning izchil bayraq chiqirish murasimlirigha qatnishishi, siyasiy öginish yaki yaki tenqid qilish yighinlirigha ishtirak qilishi kéreklikini bildürgen. Doklatta qeyt qilinishiche, da'iriler rayonda diniy ibadetni mislisiz kontrol qilish arqiliq islamiy ibadetni qanunsiz orun'gha chüshürüp qoyghan.

Sofiye richardson ziyaritimizni qobul qilghanda yene nöwettiki Uyghur jem'iyitining ehwali heqqide toxtitilip, mezkur rayondiki Uyghur jem'iyitining lagér sirtidiki ehwali bilen lagér ichidiki ehwalida chong perqning yoqlighini bildürdi. U lagér bilen lagér sirtidiki Uyghur jem'iyitining ehwalini sélishturup mundaq deydu: “Biz yene shu nuqtini tekitleshke tirishtuq: shinjangda yashawatqan lagérning sirtidiki Uyghur we bashqa türkiy musulmanliri oxshashla kündilik hayatida pewqul'adde éghir kishilik hoquq depsendiliki we cheklimilerge uchrimaqta. Meyli ular döletning keng kölemlik nazaret qilishi yaki islami diniy étiqadigha emel qilishining cheklinishi, sayahet erkinlikining men'i qilinishi jehetlerde bolsun, lagérlarning ichidiki ehwal bilen sirtidiki ehwalning bek chong perqi yoq.”

Kishilik hoquq közitish teshkilati doklatida yene xitayning Uyghurlarni kontrol qilishta ikki reqemlik kod, bi'ométir, sün'iy eqil, jasusluq yumtali, chong uchur ambéri qatarliq téxnikilarni ishqa séliwatqanliqi, uning yene bir milyondek xitay kadirini musulmanlarning öylirige orunlashturup, puqralarni nazaret qiliwatqanliqi tekitlen'gen.