Amérika dölet mejlisining yilliq doklatida Uyghurlargha alahide orun bérildi

Amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri komitéti 2017-yilliq xizmet doklatining muqawisi. 2017-Yili 5-öktebir, washin'gton.

Xitay kompartiyesining 19-qurultiyi échilishqa az qalghan bir mezgilde, shuningdek amérika prézidénti donald tramp xitay ziyaritini bashlash aldida amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri komitéti özlirining 2017-yilliq xizmet doklatini élan qildi. Bu doklatta Uyghurlar mesilisige alahide orun bérilip, Uyghurlar diyarining siyasiy, iqtisad we diniy saheliridiki mesililer otturigha qoyuldi. Mezkur doklatni élan qilish murasimida amérika kéngesh palatasining ezasi marko rubyo'u muxbirimizning Uyghurlarning nöwettiki ehwali heqqidiki so'aligha jawab berdi.

Amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri komitétining 2017-Yilliq doklatini Élan qilish murasimi 5-öktebir küni ötküzüldi. Murasimgha mezkur komitétning mu'awin re'isi, amérika awam palatasining ezasi kristofér smis riyasetchilik qildi.

U sözide xitay hökümitining dawamliq türde insan heqlirini ayaq-asti qiliwatqanliqini, shuningdek qanun arqiliq idare qilishta héchqanche tereqqiyatqa ége bolmighanliqini tilgha aldi.

Uning pikriche gerche xitay yéngidin bash kötürüwatqan iqtisadiy qudret sahibi bolsimu milyonlighan puqralarning eng eqelliy insaniy heqliri bu bash kötürüshte jari bolmighan. Shi jinping xitay hökümitining re'isi bolush süpiti bilen birnechche qétimliq xelq'araliq yighinlarda we yighilishlarda wede bergen bolsimu intérnét sahesidiki mutleq nazaret téximu kücheygen. Puqralarning diniy étiqadi ularning ziyankeshlikke uchrishigha seweb bolghan. Jümlidin falun'gong muritliri, Uyghurlarning islam dini qatarliqlar herqachan buning tipik misali bolup kelmekte.

Uningdin kéyin sözge chiqqan amérika kéngesh palatasining ezasi, amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri komitétining re'isi marko rubiyo sözge chiqip 2017-yilliq doklatning shimaliy koréye mesilisi jiddiylikke yüz tutqan, shuningdek amérika prézidénti donald tramp xitay sepirige teyyarliniwatqan bir pewqul'adde peytte élan qilin'ghanliqining muhim ehmiyetke ige ikenlikini tekitlidi.

Uning pikriche, xitayda nurghun kishiler namratliqtin qutulghan bolsimu, xitay kompartiyesining nöwettiki hökümranliqi xelq ümid qilghan siyasiy islahatni otturigha chiqiralmighan.

Mezkur komitétning bügün élan qilghan 2017-yilliq doklatida amérika dölet mejlisige sunulghan tewsiyiler, xitaydiki siyasiy mehbuslargha da'ir tepsiliy melumatlar, insan heqlirining omumiy weziyiti, qanun arqiliq idare qilishning eng yéngi ehwali qatarliqlar tepsiliy bayan qilin'ghan.

Doklatning muqeddime qismida Uyghurlar diyarining ehwali heqqide misal keltürülüp mundaq déyilidu: “Xitay hökümiti dawam qilduruwatqan ‛bir belwagh bir yol qurulushi‚ ning merkiziy nuqtisi bolghan shinjang Uyghur aptonom rayonida yerlik da'irilerning Uyghurlar we bashqa az sanliq milletler üstidin qattiq amanliq tedbirlirini yolgha qoyuwatqanliqi melum. Bu rayonda yene intérnét erkinlikimu qattiq cheklime ichide boghulmaqta. Yene mushu rayonda da'iriler yerlik ahalining gén ewrishkisi (DNA) ni toplashni kéngeytken, gerche bu ehwal köpinche ahalilerning ruxsitini almighan ehwalda yüz bergen bolsimu, bu xil ewrishke toplashning heqiqiy meqsiti heqqide nurghunlighan gumanliq nuqtilar mewjut bolmaqta. Bezi xelq'araliq teshkilatlar bolsa bu xildiki gén ewrishkisi yighishni xitayning ‛muqimliqni saqlash‚ tedbirliri bilen munasiwetlik, dep qarimaqta.”
Mezkur doklatta Uyghurlar diyarining nöwettiki weziyiti 20 betlik mexsus babta tepsiliy bayan qilinidu. Uyghurlar diyari heqqidiki alaqidar melumatlar herqaysi axbarat wasitiliride, jümlidin erkin asiya radi'osida yer alghan melumatlar asasida birnechche türge ayrilip sherhlinidu.

Doklatta aldi bilen tilgha élinidighini Uyghurlar diyaridiki amanliq tedbirlirini chöridigen halda otturigha chiqqan mesililer bolghan. Buningda chén chu'en'go Uyghurlar diyarigha partiye sékrétari bolup kelgendin buyan “Bixeterlik” üchün 30 milyard yüendin köprek meblegh ajratqan, bu bolsa ötken yilqi “Bixeterlik” xirajitidin 20 pirsent köpeygen. Bu “Bixeterlik” tedbirliri ichide ghayet zor saqchilar qoshuni we “Xelqqe qulayliq saqchi ponkiti” bilen toldurulghan “Amanliq” muhiti alahide orun tutidu.

Doklatta buninggha ulapla bu yilning özide xitay da'iriliri Uyghurlar diyarida zor kölemlik herbiylerning qesemyad yighinlirini teshkillep “Kompartiye shinjangni mustehkem kontrol qilip turmaqta. Kimki buninggha qarshi chiqmaqchi bolidiken biz uni kukum-talqan qiliwétimiz” dégen signalni yollighanliqi tilgha élinidu.

Doklatta alahide tekitlen'gen yene bir nuqta Uyghurlar diyaridiki térrorluq mesilisi bolghan.

Doklatta éytilishiche, bu yil 29-martta yerlik da'irilerning “Térrorluqqa qarshi turush nizami” ni maqullishi bilen “Esebiylik” ke qarshi turush herikiti bir yuqiri pellige yükselgen. Netijide Uyghurlarning köpligen normal diniy pa'aliyetliri “Jinayet” ke aylinip, Uyghurlargha qaritilghan diniy ziyankeshlik téximu kücheygen.

Gerche xitay aliy sot mehkimisining 2016-yilliq doklatida Uyghurlargha da'ir héchqandaq “Térrorluq” déloliri tilgha élinmighan bolsimu Uyghurlar diyarida yenila nurghun Uyghurlar “Térrorluq” bilen eyiblinip éghir jazalargha uchrighan.

“Xelq'ara kechürüm teshkilati” ning bu heqtiki melumatlirida körsitilishiche, Uyghurlar xitaydiki omumi nopusning 0.7 Pirsentini teshkil qilsimu, xitaydiki ölüm jazasi bérilgenlerning töt pirsentini Uyghurlar teshkil qilghan. “Térrorluqqa qarshi” xizmetlerni yenimu kéngeytish üchün xoten rayonida “Térrorluq gumandarliri” ni pash qilghuchilargha besh milyon yüen'giche mukapat bérilidighanliqini élan qilghan.

Uyghurlar diyaridiki ma'arip sistémisida Uyghur tilining cheklinishi, intérnét sahesige qaritilghan ziyade sezgürlük hemde bu sewebtin köpligen Uyghurlarning qamaqqa höküm qilinishimu doklatta tégishlik yer alghan.
Bu mesililer heqqide söz bolghanda komitét re'isi marko rubyo ilham toxti qatarliq wijdan mehbusliri duch kelgen qismetning hazir téximu köp kishilerning béshigha kéliwatqanliqini tekitlidi.

Doklatni élan qilish murasimida amérika awam palatasining ezasi randi xaltgrén söz qilip, amérika dölet mejlisining her bir ezasini bu doklatni oqup chiqishqa dewet qildi. Uningche mushundaq qilish ularning xitay heqqide téximu etrapliq we toghra chüshenchige kélishige paydiliq bolidiken.

Doklatni élan qilish murasimida komitét re'isi marko rubyo söz qilip mezkur doklatning asasiy nuqtilirini mundaq birnechche nuqtigha yighinchaqlashqa bolidighanliqini tekitlidi:
“Birinchi, xitay hökümiti we xitay kompartiyesi izchil halda qanunni puqralargha zulum sélishning wasitisige aylanduruwaldi. Bu wasite bolsa mushu yosunda pütkül jem'iyetke kéngiyip hazir hemmini kontrol qiliwatidu؛ ikkinchi, xitaydiki insan heqliri adwokatlirining jinayetchige aylandurup qoyulushi yenila dawam qilmaqta. Jümlidin qamaqtiki qiynash hadisilirining éship bériwatqanliqi heqqide ishenchlik deliller otturigha chiqiwatidu؛ üchinchi, diniy étiqad erkinlikining cheklimige uchrishi téximu küchiyip kétiwatidu. Bu hal shinjang Uyghur aptonom rayonida hemde tibet aptonom rayonida eng gewdilik boluwatidu؛ tötinchi, xitay hökümiti xongkongni qayturuwalghanliqining 20 yilliqini tebriklewatqanda uzundin buyan dawam qiliwatqan ‛bir dölette ikki xil tüzüm bolush‚ ehwali xitay merkiziy hökümitining qol tiqishi bilen tehditke we mewhumluqqa yüz tutmaqta.”

Murasimning so'al-jawab bölikide biz komitét re'isi marko rubyodin “Bu yilliq doklatta tilgha élin'ghan mesililerdin Uyghurlar diyarining siyasiy we ijtima'iy weziyitini qaysi yosunda chüshinish mumkin?” dep sorighinimizda u buningda köp tereplime ehwalning mewjutluqini tilgha élip mundaq dédi:
“Xitayda u xildiki mesililerge duch kelmigen rayon yoq déyerlik. Bu hal xitay kompartiyesining özigimu besh qoldek ayan. Ular öz hökümranliqidiki bulung-puchqaqlarning tamam öz kontrolluqida bolushni isteydu. Ular bir amallarni qilip öz kimlikini saqlap qélishqa tirishiwatqan ijtima'iy topluqlarni sistémiliq halda weyran qiliwatidu. Shunga shexsen men xitay döliti öz tesirini singdürüwatqan herqaysi jaylardiki bu ehwallargha nisbeten xitay kompartiyesidin birer ijabiy siyaset chiqip qalarmikin, dep ümid qilmaymen. Shu sewebtinmu taghdek bésimlarning mewjutluqigha qarimastin merdane heriketlerni royapqa chiqarghan köpligen shexsler mushu seweblik jazaliniwatidu. Bügünki doklatning yene bir meqsitimu xitay chégrasi ichide yaki siz tilgha alghan rayondila emes, belki u jaylardin halqighan halda dunyaning oxshash bolmighan jayliridimu munasip tesir qozghashtur. Chünki biz (xitay hökümitining) dunyaning bashqa jayliridiki pa'aliyetchilerni qorqutush yaki ulargha tehdit sélish urunushlirigha da'ir bésharetler we ispatlarni körduq. Bu bolsa komitétimiz aldimizdiki birnechche hepte we birnechche ay ichide dawamliq halda zéhnini qoyidighan mesililer, dep ishinimen.”

Melum bolushiche, mezkur doklat amérika dölet mejlisige yollinidighan bolup, aq saray we amérika dölet mejlisining xitaygha qaratqan tashqi siyasitini belgilishide asasliq matériyal menbesi bolush rolini oynaydiken.