Kishilik hoquq organliri birleshken döletler teshkilatini Uyghur élidiki lagérlarni taqashqa chaqirdi

Xitay hökümiti Uyghur élide yolgha qoyghan “Qayta terbiyelesh lagérliri” da yüz bériwatqan qorqunchluq emeliyetlerge a'it ashkariliniwatqan uchurlar xelq'aradiki kishilik hoquq organlirini heriketke keltürdi.

4-Féwral düshenbe küni xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati, xelq'ara kechürüm teshkilati, xelq'ara kishilik hoquq mulazimiti teshkilati we dunya Uyghur qurultiyi qatarliq nopuzluq organlar jenwede ortaq bayanat élan qilip, birleshken döletler teshkilatini Uyghur élige mexsus bir tekshürüsh guruppisi ewetishke chaqirdi.

Yuqiridiki teshkilatlar axbarat élan qilish yighinini birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy kéngishining mushu ayning 25-küni échilidighan omumiy yighini harpisigha toghra keltürgen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining bashliqi kén rot axbarat élan qilish yighinida söz qilip, herqaysi eza döletlerni öz burchini ada qilishqa chaqirdi. U sözide: “Shinjangdiki kishilik hoquq depsendichiliki shunchilik éghirki, u xelq'ara jama'etning heriketke ötüshi üchün nale qilmaqta” dédi.

Kén rot xitay hökümitining Uyghur élide bir milyondin oshuq kishini lagérlargha qamighanliqini, meqsitining ularning milliy we dini kimlikini yuyush, ularni peqet xitay kompartiyesige choqunidighan kishilerge özgertish ikenlikini bildürüp, weziyetning jiddiylikini eskertti. Biraq u, weziyetning jiddiyliqigha qarimay, xelq'araning inkasining nahayiti susluqini epsuslinish ichide tilgha élip, herqaysi döletlerni bu ehwalgha xatime bérishke, birleshken döletler teshkilatini derhal Uyghur élige ömek ewetip, lagérlarni musteqil tekshürüshke chaqirdi.

Axbarat élan qilish yighinigha xelq'ara kechürüm teshkilatining bashliqi kumi naydumu ependimu télékaméra arqiliq qatniship söz qildi. U sözide Uyghur élining hazirqi weziyitini üsti ochuq türmige oxshatti. U mundaq dédi: “Bügün shinjang xuddi bir üsti ochuq türmige oxshap qaldi. U yerde dawam qiliwatqan orwélche yuqiri téxnikiliq nazaret, siyasiy ménge yuyush herikiti, mejburiy medeniyet assimilyatsiyesi, xalighanche tutqun qilish we ghayib qiliwétish heriketliri az sanliq milletlerni öz ana yurtida yatlargha aylandurup qoydi”.

Kumi naydumu ependimu herqaysi eza döletlerni xitayning iqtisadiy we siyasiy zerbisidin qorqup, öz mes'uliyitidin waz kechmeslikke chaqirdi.

Xelq'ara kishilik hoquq mulazimiti teshkilatning asiya boyiche adwokati jéssika brus Uyghur élide dawam qiliwatqan kishilik hoquq depsendichilikige qarshi turush üchün xelq'araning ortaq halda we ilgirikilerdin perqliq halda inkas qayturulushi kéreklikini bildürdi. Xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasetlirini özgertish üchün keng kölemlik we mejburlash xaraktéri bolghan tedbirlerni zörür dep qaraydighanliqini éytti.

Arqidin dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependimu télékaméra arqiliq yighin'gha qatnashti. U ete Uyghurlarning tinchliq namayishi qattiq basturulghan 5-féwral ghulja weqesining 22 yilliq xatire küni ikenlikini tilgha élip turup, ötken 22 yildin buyan Uyghurlarning weziyiti yaxshilinish tügül téximu éghirliship mangghanliqini, Uyghurlarning hazir a'ile ezaliri bilen eng addiy bir alaqilishish hoquqidinmu mehrum qilin'ghanliqini bildürdi. U, xitay hökümitining Uyghurlarning ziyaliylirini, proféssorlirini qolgha élip, ulargha xalighanche qamaq jazasi we ölüm jazasi bériwatqanliqini, lagérlardin dawamliq ölüm xewerliri kélip turidighanliqini tilgha élip, birleshken döletler teshkilati, gherb démokratik elliri we islam dunyasi derhal heriketke ötmigen teqdirde, “Uyghurlar üchün tolimu kech qalidu” dédi.

Yuqiridiki bayanatlardin kéyin kishilik hoquq mutexessisliri herqaysi axbaratlarning muxbirlirining sorighan so'allirigha jawab berdi. Muxbirlar so'allirida xitayning herqaysi döletler bilen bolghan zor iqtisadiy munasiwitini közde tutqanda bu mesilige qanchilik inkas bildürüshi mumkinlikini soridi. Buninggha kén rot ependi jawab bérip, elwette xitayning iqtisadiy tesirini oylighanda herqaysi döletlerning öz aldigha inkas qayturushining asan bolmaydighanliqini, del mushu seweblik özlirining dunya jama'etchilikini, jümlidin herqaysi hökümetler we organlarni lagérlar mesiliside xitaygha qarshi ortaq heriket qilishi kérek, dep qaraydighanliqini eskertti.

Xelq'ara kishilik hoquq mulazimiti teshkilatining programma yétekchisi maykil aynxén muxbirlargha bergen jawabida xitayning bu lagér tüzümige qandaq mu'amile qilishning bu nöwet b d t kishilik hoquq kéngishi üchünmu bir sinaq bolidighanliqini bildürdi. U: “Méningche bu b d t kishilik hoquq kéngishi üchün özining ishenchlik derijisini namayan qilidighan bir sinaq. . . Xitayning kishilik hoquq kéngishining ezaliqigha qayta qarap chiqilishi kérek” dédi.

Yighinda so'al sorighuchilar we bérilgen jawablar arisida tekitlen'gen yene bir muhim nuqta bolsa xelq'ara jama'etning lagérlar mesilisidiki mes'uliyiti boldi. Yighindiki mutexessisler birdek, xitay hökümitining Uyghur élide lagérlarni tuyuqsiz yolgha qoymighanliqi, buning rayonda nechche on yildin béri yürgüzülüwatqan yuqiri bésimliq siyasetning dawami ikenliki, emma xelq'ara jama'et, xitay hökümiti ilgiri qilghan bésimlargha yéterlik inkas qayturmighachqa xitay hökümiti mana emdi téximu yüreklik halda mushu lagérlarni échishqa jür'et qilghanliqini eskertti. Shunga ular “Emdi xelq'ara jama'etning aqiwiti néme bolushidin qet'iynezer xitaygha qarshi ortaq tedbir élishi kérek”, dédi.

Chet'ellerdiki Uyghur közetküchilerning qarishiche, xelq'araliq organlarning bu ortaq bayanati birleshken döletler teshkilati üstide bésim hasil qilishta zor ehmiyetke ige iken.