B d t da “Uyghurlarning xitaydiki heq-hoquqi” namliq yighin chaqirildi

Xitayning az sanliq milletler siyasiti mutexessisi adriyan zéns ependi b d t kishilik hoquq kéngishining 39-nöwetlik omumiy yighinida Uyghur weziyitini tonushturmaqta. 2018-Yili 19-séntebir, jenwe.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati wekili jon fishér ependi b d t kishilik hoquq kéngishining 39-nöwetlik omumiy yighinida Uyghur weziyitini tonushturmaqta. 2018-Yili 19-séntebir, jenwe.

Shiddetsiz radikal partiye we xelq'ara chégrasiz partiye wekili la'ura hart xanim b d t kishilik hoquq kéngishining 39-nöwetlik omumiy yighinida Uyghur weziyitini tonushturmaqta. 2018-Yili 19-séntebir, jenwe.

18-Séntebir jenwediki b d t bash shtabida échilghan bir qatar yighinlarda Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisi otturigha qoyuldi.

18-Séntebir sa'et 12:20 ötkende jenwede bashlan'ghan, 190 din artuq döletning b d t diki elchiliri qatnashqan b d t kishilik hoquq kéngishining 39-nöwetlik yighinining 4-bölümide yawropa ittipaqigha wakaliten awstriye Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisini otturigha qoydi. Arqidin gérmaniye, en'gliye, firansiye, finlandiye, kanada qatarliq döletlermu Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisini tilgha élip, jaza lagérlirini taqashni jiddiy telep qildi.

Bu jaza lagérliri mesilisining b d t omumiy yighinda 3-qétim tilgha élinishidur. Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisi bu yil 6-ayda chaqirilghan kishilik hoquq kéngishining 38-nöwetlik yighinida hemde 8-ayning 13-küni ötküzülgen b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétining 96-nöwetlik yighinliridimu otturigha qoyulghan idi.

Biz neq meydanda turup bu yighin'gha ishtirak qiliwatqan dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependidin yawropa ittipaqi we 6 gherb dölitining jaza lagérliri mesilisini b d t ning omumiy yighinida otturigha qoyushigha qarita tesiratini soriduq. U sözide gherb démokratik döletliri we b d t ning Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisige barghanséri jiddiy mu'amile qiliwatqanliqini tekitlidi.

Bu yighinda “Xelq'ara kechürüm teshkilati”, “Xélsinki kishilik hoquq fondi jem'iyiti” qatarliq bir qisim xelq'araliq teshkilatlarmu jaza lagérliri mesilisini tilgha aldi. Emma xitay elchiliri yawropa ittipaqi we gérmaniyening bayanlirigha qarshi derhal inkas bildürdi. Bolupmu gérmaniyege qattiq étiraz bildürüp, xitayning qanun döliti ikenlikini, kishilik hoquqni eng yaxshi shekilde qoghdawatqanliqini, xelqning menpe'eti üchün bir uchum zorawan, térrorchi unsurlargha qarshi küresh qiliwatqanliqini, shinjangning weziyitining nahayiti yaxshi, diniy étiqad erkinlikining keng-kushade, xelqning parawan hayat köchürüwatqanliqini jar saldi. Xitay wekilliri gérmaniyeni “Bir qisim bölgünchilerni qollimaqta we qutratmaqta,” dep qattiq eyiblidi.

D u q ning programma yétekchisi pitér irwén ependi bu heqte toxtalghanda jaza lagérliri mesilisining bu qétim b d t da téximu keng tonulghanliqini tilgha aldi. U mundaq dédi: “Gérmaniye qatarliq nopuzluq ellerning jaza lagérliri mesilisini 190 din artuq döletning wekilliri aldida ochuq-ashkara otturigha qoyup xitayni kishilik hoquq depsendichiliki bilen eyiblishi xitayning intayin qattiq jénigha tegdi. Xitay ‛mewjut emes‚ dep yoshuruwatqan jaza lagérlirini 6 gherb döliti ‛mewjut‚ dep jakarlidi we Uyghurlarning nöwettiki éghir weziyitige köz yumalmaydighanliqini ipade qildi. Xitayning chapinida terleydighan pakistandek döletlermu bu qétim xitayni himaye qilip otturigha chiqalmidi.”

B d t kishilik hoquq kéngishining 39-nöwetlik yighinining 4-bölümi axirlashqandin kéyin, 18-séntebir küni chüshtin kéyin sa'et 15:30-16:30 da “Uyghurlarning xitaydiki heq-hoquqi” namliq yighin chaqirildi. Yighinda d u q ning re'isi, wakaletsiz milletler teshkilatining mu'awin re'isi dolqun eysa, xitayning az sanliq milletler siyasiti mutexessisi adriyan zéns, kishilik hoquqni közitish teshkilati wekili jon fishér, shiddetsiz radikal partiye we xelq'ara chégrasiz partiye wekili la'ura hart qatarliqlar nutuq sözlidi. Yighin'gha b d t kishilik hoquq komitétining xadimliri, amérika, gérmaniye, kanada qatarliq döletlerning b d t diki elchiliri shundaqla bashqa köpligen xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatlirining wekilliri ishtirak qildi.

Mezkur yighin mexsus Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisige béghishlan'ghan bolup, yighinda söz alghan wekillerning hemmisila jaza lagérliri toghrisida özliri érishken melumatlarni teqdim qildi hemde Uyghur diyarining künséri yamanlishiwatqan omumiy weziyiti toghrisida toxtaldi.

D u q ning re'isi dolqun eysa ependi “Uyghurlarning xitaydiki heq-hoquqi” namliq yighin'gha teqdim qilghan doklatida Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisi üstide toxtilip, 1 milyondin 3 milyon'ghiche bolghan gunahsiz Uyghurlarning xitayning éghir jazalirigha duchar boluwatqanliqini, diniy zatlar, ziyaliylar, addiy awam xelqning Uyghur we musulman bolghanliqi üchünla shiddetlik basturushlargha uchrawatqanliqini otturigha qoydi. U yene ötken hepte axirida “Erkin asiya radi'osi” Uyghur bölümi teripidin jaza lagérlirigha qamalghanliqi ashkarilan'ghan shinjang uniwérsitétining proféssorliridin abdukérim raxman, arslan abdulla, rahile dawut, gheyretjan osman qatarliqlar hemde “Shinjang géziti” ning muherrirliridin jür'et haji qatarliqlarni resimliri bilen misalgha keltürüp ötti. U sözide yene jaza lagérlirida hayatidin ayrilghan muhemmed salih damollam qatarliq kishilerni, öz anisi ayxan xanimlarnimu tilgha élip ötti.

Gérmaniyelik mutexessis adriyan zéns sözide xitay hakimiyiti yoshuruwatqan bolsimu, xelq'ara axbarat wasitiliride üzülmey ashkarilinip turuwatqan sherqiy türkistandiki jaza lagérlirining 21-esirdiki eng zor insanliq jinayiti ikenlikini eskertken. U gherb démokratik döletliri, b d t we yawropa ittipaqini jaza lagérlirini derhal taqash toghrisida xitaygha qattiq bésim ishlitishke chaqirdi. Adriyan zéns sözide yene sherqiy türkistandiki jaza lagérliri mesilisi bügünki künde b d t, yawropa ittipaqi we amérikida küntertipke kelgen bolsimu, emma köp kéchikkenlikini, köpligen bigunah Uyghur zatlirining jaza lagérlirida öltürülgenlikini, Uyghur serxillirining türmilerge we lagérlargha qamilip bolghanliqini, dunyaning derhal ünüm béreleydighan chare-tedbirler bilen xitaygha bésim ishlitishi lazimliqini, belki jiddiy émbargo yürgüzüshi zörürlükini bayan qildi. U sözi dawamida “Sherqiy türkistandiki jaza lagérlirining xeritisi” ni ékranda körsetti.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining wekili jon fisher ependi sözide Uyghurlarning milliy kimliki we milliy turmush adetlirining jaza lagérlirigha solinishqa seweb boluwatqan eng eqelliy amillar ikenlikini eskertip, xitay hakimiyitining Uyghurlarni pütünley xitaylashturup yoqitish siyasiti yürgüzüwatqanliqini, démokratik döletlerning buninggha qarita sükütlirining xitayning jinayitige shérik bolush hésablinidighanliqini tekitlidi.

Shiddetsiz radikal partiye we xelq'ara chégrasiz partiye wekili la'ura xart xanim sözide xitay hökümitining démokratiye we insan heqlirige jeng élan qiliwatqanliqini, xitay menpe'etini kishilik hoquqning ornigha dessitiwatqanliqini, xitayning xelq'ara ehdinamilerge, kishilik hoquqning eng eqelliy prinsiplirigha tamamen xilapliq qilip, gherb elliridimu xitayche kishilik hoquq uqumini bazargha séliwatqanliqini, xitayning neziridiki milliy menpe'etni merkez qilghan kishilik hoquq uqumi bilen insaniyetning tughma heq-hoquqini yadro qilghan kishilik hoquq uqumi otturisida zor perq barliqini bayan qildi. U yene xitayning xata idé'ologiyesi we bu idé'ologiye sayisidiki barliq basturush siyasetlirini qet'iy inkar qilish üchün ortaq küresh qilish lazimliqini, sherqiy türkistandiki jaza lagérlirini derhal taqash kéreklikini tekitlidi.

Gérmaniyening myunxén shehiridin kelgen qazaq ziyaliysi ömürxanmu yighinda guwahliq bérip, “Sherqiy türkistandiki xitay zulumi chidighusiz derijige yetti,” dédi. U sözide özining sherqiy türkistanda tughulup chong bolghan bir qazaq ikenlikini, nöwette sherqiy türkistandiki Uyghur, qazaq xelqining milyonlap jaza lagérlirigha qamiliwatqanliqini misalliri bilen tilgha aldi. U sözide dunya jama'itige qarita “Sherqiy türkistan'gha ige chiq, sherqiy türkistan'gha yardem qil!” dep muraji'et qildi.

Yuqiriqi ikki muhim yighindin kéyin, d u q ning re'isi dolqun eysa ependi yene b d t yerlik milletler aliy komissarliqi xadimliri bilen uchriship, Uyghurlar weziyiti heqqide söhbet ötküzdi we d u q teripidin hazirlan'ghan doklatlarni teqdim qildi. Qurultayning programma yétekchisi pitér irwénmu gérmaniye, shiwétsiye, misir qatarliq köpligen döletlerning elchiliri bilen biwasite uchriship, jaza lagérliri mesilisini tilgha aldi.